vụ người Nhật tấn công Trân Châu Cảng. Liệu căn cứ quân sự khi ấy có nên
được di tản hay không? Từ góc nhìn ngày nay thì có rất nhiều bằng chứng
hiển nhiên cho thấy một vụ tấn công sắp xảy ra. Thế nhưng, chỉ khi nhìn lại
ta mới thấy rõ các dấu hiệu. Vào thời điểm đó, năm 1941, có đầy rẫy các dấu
hiệu mâu thuẫn. Một số cho thấy sẽ có tấn công; một số không hề chỉ ra điều
đó. Để đánh giá tính đúng đắn của quyết định, chúng ta phải sử dụng những
thông tin sẵn có vào thời điểm đó, lọc bỏ tất cả những gì chúng ta đã biết về
nó sau vụ tấn công (đặc biệt là việc nó thực sự đã xảy ra).
Một thí nghiệm khác: bạn phải đánh giá năng lực của ba bác sĩ phẫu thuật
tim. Để làm được điều này, bạn yêu cầu mỗi người thực hiện một ca phẫu
thuật khó gấp năm lần. Nhiều năm qua, rủi ro tử vong từ các cuộc phẫu thuật
này duy trì ổn định ở mức 20%. Với bác sĩ A, không một ai chết. Với bác sĩ
B, một bệnh nhân chết. Với bác sĩ C, hai người chết. Vậy bạn chấm điểm
năng lực của A, B, C như thế nào? Nếu bạn tư duy giống như hầu hết mọi
người, bạn sẽ chấm cho A là nhất, B là nhì, và C là tệ nhất. Và như thế bạn
đã rơi vào thành kiến kết quả. Bạn có thể đoán ra lý do: mẫu phân tích quá
ít, cho nên kết quả không có ý nghĩa. Bạn chỉ thực sự có thể phán xét một
bác sĩ phẫu thuật nếu như có hiểu biết chuyên môn nhất định, và sau đó cẩn
trọng theo dõi quá trình chuẩn bị và tiến hành phẫu thuật. Nói cách khác,
bạn phải đánh giá quá trình chứ không phải kết quả. Một cách khác, là bạn
phải dùng đến nhiều mẫu phân tích hơn: một trăm hoặc một nghìn ca phẫu
thuật nếu như bạn có đủ bệnh nhân cần đến loại phẫu thuật cụ thể này. Còn
hiện tại, hãy chỉ biết rằng, với một bác sĩ phẫu thuật hạng trung, tỷ lệ không
ai chết là 33%, tỷ lệ một người chết là 41%, và tỷ lệ hai người chết là 20%.
Điểm cần chú ý là: không có sự khác biệt lớn giữa tỷ lệ không tử vong và tỷ
lệ hai người tử vong. Đánh giá ba bác sĩ phẫu thuật mà chỉ dựa trên kết quả
sẽ không chỉ là việc làm cẩu thả, mà còn phi đạo đức.
Kết luận: Đừng bao giờ đánh giá một quyết định chỉ dựa trên kết quả của
nó, đặc biệt là khi đánh giá ấy chịu tác động bởi yếu tố ngẫu nhiên và “các
yếu tố ngoại cảnh”. Một kết quả tồi không hẳn chỉ ra một quyết định tồi và
ngược lại. Do đó thay vì vò đầu bứt tai vì một quyết định sai lầm, hoặc vỗ
tay tán thưởng chính mình vì một quyết định có thể do trùng hợp mà dẫn
