người quan sát với cái được quan sát. Không gian/thời gian, khối lượng/năng
lượng, không-thời gian/khối lượng-năng lượng, người quan sát/cái được quan
sát, tất cả đều là các cặp đối ngẫu, tương hỗ và bổ sung cho nhau. Nếu nhà vật
lí John Wheeler đúng, và trí tuệ và vũ trụ chỉ là một cặp đối ngẫu khác xuất
hiện trong chiều kích này như hai thực thể tách biệt, thì rất có thể chúng lại
được thống nhất trong continuum không-thời gian. Một thực thể thống nhất
như vậy có thể sẽ mang cái tên thích hợp nhất là trí tuệ vũ trụ. Và zeitgeist có
thể là một biểu hiện trong không gian và thời gian của trí tuệ vũ trụ ở
continuum không-thời gian, qua các tọa độ hạn hẹp một cách nhân tạo này.
Trong thế giới có thời gian và không gian bị chia cắt của chúng ta, những
manh mối duy nhất gợi nên sự tồn tại của cơ chế ấy chính là những sự kiện xảy
ra không thể giải thích nổi bằng các quy luật nhân quả. Một trong những manh
mối như vậy là cách thức mà các hình ảnh do nghệ sĩ sáng tác đã làm ta bối
rối: chúng dường như luôn tiên báo những khám phá mới về thực tại. Nếu như
trực giác của người nghệ sĩ là những điềm báo đầu tiên về sự vận động của một
thực thể lớn hơn gọi là trí tuệ vũ trụ, thì có thể xem chính bản thân các nghệ sĩ
đã thực hiện cái chức năng đặc biệt, vô song của người quan sát, để qua họ
zeitgeist xuất hiện. Các nghệ sĩ lớn, những người có khả năng nhận biết cái mà
tất cả chúng ta còn chưa nhìn ra, đã hấp thu và thể hiện qua tác phẩm nghệ
thuật của mình những nguyên lí phát ra từ cái tinh thần của toàn thế giới
(spiritus mundi) ấy. Cũng không sao, nếu các nhà phê bình nghệ thuật hay
thậm chí chính bản thân người nghệ sĩ cũng không hề biết đến cái mục đích
khác thường đó: nếu tác phẩm của người nghệ sĩ thực đúng là sự hiện hình của
zeitgeist, nó sẽ chỉ được nhận rõ ra mãi về sau này, khi xã hội đã trưởng thành
hơn, và các thành viên của xã hội đạt đến được cái tầm nhìn mà các nghệ sĩ có
viễn kiến xuất chúng đã chiếm lĩnh từ nhiều thập kỉ trước đó. Như Teilhard de
Chardin đã viết:
“Nói tóm lại, nghệ thuật đại diện cho miền đất
mà năng lượng đang phát triển của con người có
thể tiến đến xa nhất, miền đất mà ở đó các chân
lí phôi thai bắt đầu ngưng kết lại, hiện lên thành
hình hài đầu tiên và trở nên sống động, trước khi
