nền văn minh, sắt trong vài thế hệ, thép trong một đời người. Ai
còn có thể lập bản đồ con đường bưu chính hàng không từ Luân
Đôn tới Bắc Kinh khi thời đại của vận động đi qua, hoặc hôm nay
ai có thể nói đâu là đường đi của những bức thư đã được gửi và
được nhận? Nhưng các đường biên giới của vương quốc Iceni
vẫn băng ngang biên giới phía nam của Đông Anglia, từ vùng
đầm lầy khô cạn tới những khu rừng chết”.
Những ví dụ minh họa của chúng ta gợi ý rằng, tiêu chuẩn của sự phát
triển mà chúng ta đang tìm kiếm, và đã không phát hiện được trong cuộc
chinh phục môi trường bên ngoài, cả môi trường con người lẫn tự nhiên,
thực ra nằm ở sự thay đổi tầm quan trọng và phạm vi hoạt động từ lĩnh vực
này sang lĩnh vực khác, trong đó tiến trình “thách thức và phản ứng” có thể
tìm được một phạm vi hoạt động thay thế. Trong phạm vi mới này, các
thách thức không chịu tác động từ bên ngoài mà tự hình thành từ bên trong,
và các phản ứng đáp trả thành công không diễn ra dưới hình thức vượt qua
những chướng ngại hoặc đánh bại một địch thủ đến từ bên ngoài, mà bộc lộ
qua một sự tự khẳng định hướng nội. Khi chứng kiến một con người hoặc
một xã hội cụ thể nào đó thực hiện những phản ứng liên tục trước những
thách thức liên tiếp, và khi tự hỏi rằng liệu chuỗi thách thức - phản ứng này
có thể được coi là một dấu hiệu của sự tiến bộ hay không, chúng ta sẽ tìm
được câu trả lời bằng cách xem xét một câu hỏi khác, đó là trong khi chuỗi
vận động nói trên diễn ra, thì hoạt động của nó có khuynh hướng luân
chuyển giữa hai phạm vi như đã trình bày ở trên hay không?
Chân lý này được thể hiện rất rõ trong những trình bày lịch sử cố gắng
diễn tả các tiến trình phát triển riêng biệt theo khái niệm của môi trường
bên ngoài từ lúc bắt đầu tới khi kết thúc. Chúng ta hãy lấy ví dụ hai trình
bày xuất sắc thuộc loại này, đều là các tác phẩm đầy sáng tạo: Comment la
Route crée le Тype Social của M. Edmond Demolins và cuốn Đề cương
Lịch sử của tác giả H.G Wells.
Lý thuyết môi trường được Demolins đưa ra trong lời mở đầu ngắn
gọn và kiên quyết của ông:
