“Trên bề mặt trái đất tồn tại một sự đa dạng vô hạn về dân
cư; và đâu là nguyên nhân tạo ra sự đa dạng này? … Nguyên
nhân đầu tiên và quyết định tính đa dạng của các chủng tộc là lộ
trình mà người ta đã theo đuổi. Chính lộ trình này tạo ra cả chủng
tộc lẫn hình thái xã hội”.
Trong khi tuyên bố đầy khiêu khích này đã đạt được mục đích của nó
là kích thích mọi người đọc cuốn sách trình bày lý thuyết của tác giả, chúng
ta thấy rằng ông ta đã rất khéo léo khi vẽ ra các minh họa từ đời sống của
các xã hội nguyên thủy. Trong những trường hợp này, đặc tính của xã hội
có thể được giải thích gần như hoàn toàn bằng khái niệm phản ứng đáp trả
các thách thức đến từ môi trường bên ngoài; nhưng dĩ nhiên, đây không
phải là cách giải thích cho quá trình phát triển, vì những xã hội này ngày
nay đã không còn vận động nữa. Demolins cũng thành công trong việc giải
thích trạng thái của các xã hội bị giam hãm. Nhưng khi tác giả áp dụng
công thức của mình vào các cộng động làng xã, thì độc giả bắt đầu cảm
thấy nghi ngờ. Trong các chương nói về Carthage và Venice, người ta cảm
thấy chắc chắn là ông đã bỏ sót một điều gì đó, nhưng không thể nói chắc
thứ bị bỏ sót là gì. Khi ông tìm cách giải thích hệ thống triết lý của
Pythagore dưới hình thức hoạt động buôn bán vận chuyển hàng hóa ngang
qua mũi đất Ý, người ta thậm chí phải cố gắng cưỡng lại sự buồn cười.
Nhưng chương “Con đường cao nguyên - chủng người Albania và Hy Lạp”
thực sự là giọt nước làm tràn ly. Người rợ Albania và nền văn minh Hy Lạp
cổ được xếp ngang hàng với nhau, chỉ vì các đại diện của họ đã từng đến
được các đích đến địa lý khác nhau bằng một con đường giống nhau! Và
cuộc phiêu lưu vĩ đại của nhân loại mà chúng ta biết đến dưới cái tên nền
văn minh Hy Lạp cổ bị đánh đồng với một thứ phụ phẩm kém chất lượng
của cao nguyên Balkan! Chính trong chương sách khốn khổ này mà luận
điểm của cuốn sách đã tự bác bỏ chính nó bởi một định đề phản chứng. Đối
với một nền văn minh đã phát triển cao như Hy Lạp cổ, thì nỗ lực diễn giải
quá trình phát triển của nó thuần túy bằng khái niệm phản ứng đáp trả thách
thức đến từ môi trường bên ngoài trở nên hoàn toàn ngớ ngẩn.
