XII. KHÁC BIỆT NẢY SINH TỪ SỰ PHÁT TRIỂN
Giờ đây, chúng ta đã hoàn tất cuộc điều tra về tiến trình phát triển của
các nền văn minh, và qua nhiều ví dụ cụ thể đã phân tích, tiến trình này
dường như chỉ có một. Sự phát triển (hay tiến bộ) của nền văn minh diễn ra
khi một cá nhân, một thiểu số hoặc toàn thể xã hội đáp trả một thách thức
bằng một phản ứng, nó không chỉ giải quyết thách thức đó mà còn thúc đẩy
xã hội đứng trước một thách thức mới đòi hỏi phản ứng đáp trả xa hơn.
Song, mặc dù tiến trình phát triển có thể là kinh nghiệm đồng nhất, nhưng
các thành phần trải qua các thách thức theo cách không giống nhau. Sự đa
dạng trong kinh nghiệm đương đầu với một chuỗi thách thức chung thể
hiện khi chúng ta so sánh các kinh nghiệm của nhiều cộng đồng khác nhau
có quan hệ gắn bó trong cùng một xã hội. Một số suy tàn, trong khi số khác
thực hiện một phản ứng đáp trả thành công thông qua một động thái sáng
tạo “thoái lui và trở lại”, một số khác nữa thì không suy tàn, cũng không
thành công mà chỉ tồn tại, cho tới khi thành viên đã thành công chỉ cho
chúng thấy con đường mới, sau đó chúng ngoan ngoãn đi theo những dấu
chân của người tiên phong. Do đó, mỗi thách thức trong chuỗi thách thức
liên tiếp đều hình thành nên sự phân biệt trong xã hội, và chuỗi thách thức
càng kéo dài thì sự phân biệt này càng được biểu hiện rõ ràng. Hơn nữa,
nếu tiến trình phát triển tạo ra sự phân biệt bên trong một xã hội khi các
thách thức là giống nhau, thì tiến trình đó cũng phải có khả năng phân biệt
một xã hội đang phát triển với một xã hội khác phải đương đầu với những
thách thức mang đặc điểm khác.
Ta có thể dễ dàng thấy một minh họa trong lĩnh vực nghệ thuật, vì
nhìn chung mọi nền văn minh đều tạo ra một loại hình nghệ thuật của riêng
nó; và nếu chúng ta muốn xác định các giới hạn của bất kỳ một nền văn
minh nào theo không gian hay thời gian, chúng ta sẽ thấy rằng một thử
nghiệm mỹ học luôn luôn là thử nghiệm chắc chắn và tinh tế nhất. Ví dụ,
nghiên cứu về các phong cách nghệ thuật chiếm ưu thế ở Ai Cập cho thấy
một thực tế là nghệ thuật của thời kỳ Tiền Dynastic chưa có các đặc điểm
của văn minh Ai Cập cổ, trong khi đó nghệ thuật Coptic đã loại bỏ các nét
