rã. Cũng như sự từ bỏ một kỹ thuật đã được chúng ta xác minh, đây là hệ
quả của sự suy tàn, chứ không phải là nguyên nhân.
(2) MÔI TRƯỜNG CON NGƯỜI
Trước đây, khi xem xét đề tài này trong bối cảnh các nền văn minh
phát triển, chúng ta thấy rằng, mức độ kiểm soát môi trường con người mà
một nền văn minh bất kỳ sở hữu ở một giai đoạn bất kỳ trong lịch sử của
nó, hầu như không thể đo lường qua mức độ bành trướng địa lý. Từ việc
nghiên cứu các ví dụ, chúng ta cũng biết rằng sự bành trướng địa lý thường
đi kèm với sự tan rã xã hội. Nếu điều này đúng, có vẻ như hoàn toàn không
chắc chắn rằng nguyên nhân của sự suy tàn và tan rã này có thể được tìm
thấy theo chiều hướng ngược lại – tức là chiều hướng sút giảm quyền kiểm
soát đối với môi trường con người, được đo lường bằng một sự xâm lấn
thành công của các lực lượng con người từ bên ngoài. Tuy nhiên, quan
điểm này được mở rộng trong trường hợp các nền văn minh lụi tàn – giống
như xã hội nguyên thủy – là kết quả các cuộc công kích thành công của thế
lực bên ngoài; một đại diện tiêu biểu của quan điểm này là Edward Gibbon
trong tác phẩm Lịch sử suy tàn và sụp đổ của Đế chế La Mã. Toàn bộ đề tài
được mô tả chỉ trong một câu duy nhất, trong đó Gibbon tổng kết câu
chuyện của ông qua sự hồi tưởng: “Tôi mô tả thắng lợi của người rợ và tôn
giáo”. Xã hội Hy Lạp cổ –với hiện thân là Đế chế La Mã đã đạt tới giai
đoạn cực thịnh của mình vào thời kỳ Antonines – được miêu tả là bất ngờ
thảm bại trước một cuộc tổng công kích diễn ra đồng thời từ hai kẻ thù bên
ngoài tấn công vào hai mặt trận khác nhau: người rợ Bắc Âu xuất phát từ
“vùng đất hoang” phía bắc sông Danube và sông Rhine; cùng với giáo hội
Cơ Đốc giáo nổi lên từ những vùng lãnh thổ Đông phương bị nô dịch hóa
nhưng không bao giờ bị đồng hóa.
Gibbon chẳng bao giờ nghĩ rằng, thời kỳ Antonines không phải là mùa
hè chói lọi mà chỉ là “thu muộn” trong lịch sử Hy Lạp cổ. Mức độ ảo tưởng
của ông bị tố cáo bởi chính tựa đề công trình đồ sộ của ông. Sự suy tàn và
sụp đổ của Đế chế La Mã! Một tác giả lịch sử lấy tên gọi như vậy cho tác
phẩm của mình và bắt đầu câu chuyện từ thế kỷ thứ hai sau CN, thì chắc
