Có thể tái sinh tôn giáo được không? Nếu đặt ra câu hỏi của
Nicodemus: “Liệu một ‘con người’ có thể lần thứ hai chui vào bụng mẹ để
được sinh ra hay không?”, chúng ta sẽ nhận được câu trả lời của thầy của
cậu: “Chính thế, chính thế, ta cho con biết, trừ phi con người được sinh ra
từ nước và linh hồn, bằng không anh ta không thể được vào nước Chúa
Trời”.
(4) TẦNG LỚP BỊ TRỊ NGOẠI QUỐC
Tầng lớp bị trị ngoại quốc ra đời do hành động ly khai khỏi thiểu số
thống trị trong nền văn minh đã sụp đổ, và phân hóa dẫn đến ly khai; trong
khi tầng lớp bị trị quốc nội vẫn tiếp tục sống chung với thiểu số thống trị,
thì tầng lớp bị trị ngoại quốc xa lánh khỏi thiểu số thống trị.
Biên giới là dấu hiệu cho thấy ly khai; miễn là nền văn minh vẫn phát
triển, nó không có biên giới cứng nhắc, ngoại trừ trên mặt trận xung đột với
nền văn minh khác. Xung đột giữa hai hay nhiều nền văn minh sinh ra hiện
tượng mà chúng ta sẽ có dịp nghiên cứu trong phần sau;
ta chỉ lưu tâm đến tình huống trong đó nền văn minh chẳng dành sự khai
hóa nào khác ngoài lối sống xã hội của loài người nguyên thủy cho nước
láng giềng. Nếu nền văn minh đang phát triển, rất khó phân định biên giới.
Giả sử đặt mình vào trung tâm phát triển của nền văn minh và tiếp tục đi ra
cho đến khi thấy mình nằm trong môi trường hoàn toàn nguyên thủy, chúng
ta khó lòng ngừng lại nói: “Nền văn minh kết thúc ở đây và chúng ta vào
thế giới nguyên thủy”.
Khi thiểu số sáng tạo phát huy thành công vai trò của mình trong đời
sống của nền văn minh đang phát triển, và tia lửa mà họ nhóm lên “tỏa sáng
đến hết các nơi trong nhà”, ánh sáng đó không bị các bức tường nhà chặn
lại, sự thật là không có bức tường hay ánh sáng nào che mắt được người
ngoài. Theo bản chất của sự vật, ánh sáng chiếu xa tới điểm ảo. Những thay
đổi này cực nhỏ, và không thể phân định tia sáng le lói cuối cùng của thời
kỳ xa xưa tắt dần đi tại ranh giới nào. Dẫu các nền văn minh là thành tựu
tương đối mới của loài người, nhưng sức mang của nền văn minh đang phát
