dành cho mình, và lòng tin của họ quả thật có sức mạnh dời non lấp biển.
Trong vòng năm thế kỷ kể từ chiến tranh Hannibal tới cuộc đảo chính của
Constantine, các nhà cầm quyền La Mã đã liên tục chứng kiến phép lạ đến
từ niềm tin của những người nô lệ - bất chấp những hành động bạo lực
hòng ngăn chặn nó - cho tới khi chính bản thân họ đành phải đầu hàng. Lý
do là những người nô lệ nhập cư tuy đã mất hết nhà cửa và đồ đạc song vẫn
giữ được tôn giáo của họ. Người Hy Lạp mang theo vũ điệu ca ngợi thần
Bacchanalia, người Anatolia mang theo phong tục thờ cúng thần Cybele
(“Nữ thần Diana của người Ephesian”, một nữ thần Hittite sống lâu hơn rất
nhiều so với xã hội đã tưởng tượng ra thần), người Ai Cập mang theo nghi
thức thờ cúng thần Isis, người Babylon thờ cúng các vì sao, người Iran thờ
thần Mithra. “Sông Orontes của Syria đổ nước vào sông Tiber”, Juvenal
viết trong thế kỷ thứ hai sau CN; và từ điểm hợp lưu của những dòng nước
này, người nô lệ tìm thấy ý chí phản kháng những người cai trị mình.
Vấn đề đặt ra ở đây là, liệu tôn giáo nhập cư của giai cấp vô sản nội
địa có che khuất những tôn giáo bản xứ của giai cấp thống trị xã hội Hy
Lạp cổ hay không. Một khi hai dòng nước đã gặp nhau thì chúng không thể
không trộn lẫn vào nhau; và một khi đã trộn lẫn thì chúng sẽ lan tràn khắp
nơi nếu không có sự can thiệp bằng nghệ thuật hoặc bạo lực. Trong khi các
thần giám hộ của thế giới Hy Lạp cổ phải thoái lui khỏi cộng đồng mà họ
đã chi phối tín đồ, thì các thần của giai cấp bị trị tự khẳng định rằng họ “là
sức mạnh, là sự trợ giúp, là nơi trú ẩn trong thời kỳ loạn lạc” của các tín đồ.
Trước tình hình này, nhà cầm quyền La Mã đã lưỡng lự trong năm thế kỷ
trước khi quyết định lựa chọn một trong hai quan điểm: Họ nên bài trừ
những tôn giáo ngoại nhập hay đưa chúng vào trái tim mình? Các thần
thánh mới đều lôi cuốn một bộ phận nào đó trong tầng lớp thống trị La Mã:
thần Mithra đại diện cho chiến binh, thần Isis đại diện cho phụ nữ - những
thân xác tuyệt trần chứa đựng trí tuệ, thần Dionysus đại diện cho những
người yêu Hy Lạp, và thần Cybele đại diện cho những người thờ cúng linh
vật. Vào năm 205 trước CN, trong cơn khủng hoảng do chiến tranh
Hannibal gây ra, hơn năm thế kỷ sau viện nguyên lão La Mã đã thúc đẩy sự
