NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ NHÂN LOẠI - Trang 371

đoạn phát triển. Vẫn biết những so sánh tương tự với đời sống hữu cơ sẽ
luôn gây hiểu lầm khi trình bày về các xã hội, nhưng độc giả có thể nhớ
rằng, đời sống của một sinh vật hữu cơ chấm dứt tương đối sớm. Khác biệt
giữa một sinh thể hữu cơ và một xã hội, như tác giả đã phác họa trong
chương trước, đó là sinh thể hữu cơ có tuổi thọ được quy định bởi bản chất
tự nhiên của nó, trong khi lịch sử cho thấy không có giới hạn về tuổi thọ
của các nền văn minh. Nói cách khác, một xã hội không bao giờ chết “vì
nguyên nhân tự nhiên”, hay “chết già”, mà luôn luôn chết vì tự sát hoặc bị
sát hại - và gần như luôn luôn vì nguyên nhân đứng trước, như chương này
đã cho thấy. Tương tự, sự chấm dứt giai đoạn phát triển, vốn là sự kiện tự
nhiên trong cuộc sống của một sinh thể hữu cơ, lại là sự kiện “phi tự nhiên”
gây ra do tội ác hoặc sai lầm trong xã hội; và tác giả Toynbee đã áp dụng
khái niệm “suy sụp” cho tội ác hoặc sai lầm đó trong nghiên cứu này.
Chúng ta sẽ thấy rằng, khi khái niệm được sử dụng theo nghĩa nói trên, một
số thành tựu và sản phẩm tốt đẹp, chói lọi và nổi tiếng nhất trong lịch sử
của một nền văn minh có thể đến sau thời điểm suy sụp và thực ra là hệ quả
của nó.