mậu dịch đã bắt đầu bị đảo ngược ở quốc gia này rồi đến quốc gia kia, rốt
cuộc cho đến năm 1931, “chủ nghĩa con buôn vị kỷ” trở lại nước Anh.
Rất dễ thấy rõ nguyên nhân của việc xóa bỏ tự do mậu dịch. Tự do
mậu dịch thích hợp cho nước Anh khi nước Anh là “phân xưởng sản xuất
của thế giới”; nó thích hợp với các tiểu bang xuất khẩu bông vốn chi phối
chính quyền Mỹ từ 1832 đến 1860. Cùng thời kỳ đó, vì nhiều lý do, việc
xóa bỏ tự do mậu dịch dường như thích hợp cho Đức và Pháp. Tuy nhiên,
khi từng quốc gia một đi theo con đường công nghiệp hóa, thì nó chỉ phù
hợp với những lợi ích địa phương thiển cận nhằm theo đuổi cuộc cạnh
tranh công nghiệp quyết liệt với tất cả các nước lân cận, và dưới chế độ chủ
quyền địa phương, ai có thể cấm đoán được họ xóa bỏ nó đây?
Cobden và các học trò của ông đã tính toán nhầm. Họ mong thấy các
dân tộc và quốc gia trên thế giới đi tới thống nhất xã hội thông qua mạng
lưới quan hệ kinh tế thế giới gắn bó chặt chẽ với nhau, thế nhưng những
tiềm năng non trẻ của chủ nghĩa công nghiệp đã dệt hỏng mạng lưới này
ngay từ nút nước Anh. Thật bất công khi những người của Cobben giải tán
phong trào tự do mậu dịch ở Anh thời Nữ hoàng Victoria chỉ vì nó là tác
phẩm của tính tự lợi. Phong trào này còn là biểu hiện của tư tưởng đạo đức
và chính sách quốc tế mang tính xây dựng; những người dẫn giải đã nhắm
vào điều hơn cả việc biến nước Anh thành bà chủ nhà của thị trường thế
giới. Họ còn hy vọng thúc đẩy phát triển dần trật tự thế giới chính trị, trong
đó trật tự thế giới kinh tế mới có thể lớn mạnh; tạo môi trường chính trị cho
phép trao đổi an toàn và hòa bình hàng hóa và dịch vụ trên toàn thế giới –
tăng cường an ninh từng giai đoạn làm tăng mức sống cho cả nhân loại.
Sở dĩ Cobden tính nhầm là vì ông không dự đoán được tác động của
chế độ dân chủ và chủ nghĩa công nghiệp lên sự cạnh tranh của các quốc
gia mang nặng tính địa phương. Ông cho rằng, chúng sẽ nằm yên vào thế
kỷ 19 vì đã vùng vẫy suốt thế kỷ 18 cho đến khi con người có thời gian chế
ngự. Ông tin vào tác động thống nhất trong bản chất của chế độ dân chủ và
chủ nghĩa công nghiệp sẽ sinh ra mà không bị ngăn trở, trong đó chế độ dân
chủ có nghĩa là tình anh em, còn chủ nghĩa công nghiệp có nghĩa là sự hợp
