Đây chưa phải là ví dụ duy nhất. Nếu xoay sang lịch sử xã hội phương
Đông ở Trung Hoa (khoảnh khắc sụp đổ có thể cùng lúc với sự tan rã của
nhà Tống vào cuối thế kỷ 9 sau CN), chúng ta có thể tìm thấy quá trình tan
rã sau đó, từ thời kỳ bất ổn đến chính quyền trung ương, để rồi vực dậy
trong giai đoạn này nhờ phản ứng đột ngột và quyết liệt chẳng kém gì
người Ai Cập trước quân xâm lược Hyksos. Cuộc khởi nghĩa chống lại nhà
Nguyên do Hung Wu (Hồng Vũ) (tức Chu Nguyên Chương, người sáng lập
ra triều đại nhà Minh) lãnh đạo gợi nhớ lại cuộc nổi dậy của Amosis (người
sáng lập ra triều đại thứ 18) chống lại “nhà nước” do Hyksos dựng lên trên
phần đất vô thừa nhận của chính quyền trung ương Ai Cập không còn tồn
tại nữa. Có một nét tương đồng trong tình hình diễn biến sau đó. Xã hội
phương Đông đã kéo dài thời gian tồn tại dưới dạng hóa thạch thay vì sớm
đi qua giai đoạn tan rã đến diệt vong bằng con đường chính quyền trung
ương lâm vào thời kỳ không vua.
Có thể thêm vào hai ví dụ này những mảnh hóa thạch của các nền văn
minh lẽ ra diệt vong: người theo đạo Jains (Kỳ Na) ở Ấn Độ, tín đồ Phật
giáo ở Ceylon, Miến Điện, Thái Lan, Campuchia, tín đồ Phật giáo ở Tây
Tạng và Mông Cổ, tất cả họ đều là những mảnh hóa thạch của nền văn
minh Ấn Độ; người Do Thái, người Parsee, Nestoria và Monophysite là
những mảnh hóa thạch của nền văn minh Syria.
Theo đánh giá của Macaulay, nền văn minh Hy Lạp cũng trải qua thời
gian dài giống như vậy vào thế kỷ 3 và 4 sau CN.
“Tinh thần của hai quốc gia cổ đại nổi tiếng nhất này thật
chẳng có ai bằng… Dường như người Hy Lạp và người La Mã
chỉ ca tụng chính mình… Hậu quả là tính hẹp hòi và đơn điệu
trong tư tưởng. Tinh thần của họ cằn cỗi và suy đồi… Chế độ
chuyên quyền của các Caesar lấn át dần mọi bản sắc dân tộc, và
đồng hóa các tỉnh hẻo lánh nhất của đế quốc với nhau. Cuối thế
kỷ 3 sau CN, loài người lâm vào viễn cảnh ảm đạm đáng sợ…
Cộng đồng đứng trước nguy cơ hứng lấy tai ương khủng khiếp
hơn bất kỳ căn bệnh hủy hoại nào khác - trường tồn trong trạng
