văn minh mới của người theo đạo Cơ Đốc phương Tây, và góp phần làm
cho nữ hoàng Lombard, Theodolinda, theo đạo Công giáo. Người Frank
chuyển thẳng từ ngoại giáo sang Công giáo, chọn lựa giúp họ tồn tại qua
thời kỳ không vua, và xây dựng nhà nước trở thành nền móng chính trị cho
nền văn minh mới.
Tuy phái Arianism trở thành biểu hiện phân biệt của các tộc người rợ,
nhưng những người rợ khác lại thể hiện tính độc đáo nào đó trong đời sống
tôn giáo của mình. Ở biên giới đảo Anh, những người rợ đổi sang đạo Công
giáo đã rập khuôn lại đạo Công giáo cho phù hợp với di sản của mình, và ở
biên giới hướng về địa phận Ả Rập của thảo nguyên Afrasian, người rợ thể
hiện tính độc đáo ở mức độ cao hơn. Trong tinh thần sáng tạo của
Muhammad, đạo Do Thái và đạo Cơ Đốc chuyển hóa thành sức mạnh tinh
thần trong tôn giáo cao siêu mới của dân theo đạo Hồi.
Đó không phải là những phản ứng tôn giáo đầu tiên của các bộ tộc
nguyên thủy. Tôn giáo nguyên thủy thực chất là tín ngưỡng phồn thực dưới
lốt vỏ này hay lốt vỏ khác. Cộng đồng nguyên thủy chủ yếu tôn thờ khả
năng sinh sản, thể hiện trong sinh con đẻ cái và sản xuất hoa màu. Tôn thờ
sức mạnh hủy diệt xếp vào thứ yếu hoặc không có. Nhưng vì tôn giáo của
người nguyên thủy luôn phản ánh trung thực hoàn cảnh xã hội, nên cách
mạng tôn giáo tất yếu xảy ra khi đời sống xã hội bị xáo trộn dữ dội dưới tác
động của xã hội bên ngoài vừa gần gũi vừa thù địch; và đây là diễn biến khi
cộng đồng nguyên thủy không còn thấy hình bóng Orpheus với tiếng đàn
mê ly mà thay vào đó là sự đối chọi lỗ mãng với mối thù địch của thiểu số
thống trị thuộc nền văn minh vừa sụp đổ.
Trong trường hợp này, cộng đồng nguyên thủy biến thành một bộ phận
của tầng lớp bị trị ngoại quốc, và trong hoàn cảnh đó có sự nghịch chuyển
tầm quan trọng tương đối giữa tín ngưỡng phồn thực và hủy diệt trong đời
sống cộng đồng người rợ. Giờ đây, chiến tranh trở thành công việc đầy hấp
dẫn của cộng đồng; và khi chiến tranh sinh lợi, thì làm sao nữ thần ái tình
có thể hy vọng chống đỡ nổi thần chiến tranh? Chúng ta đã bắt gặp tầng lớp
bị trị ngoại quốc Achaean tôn thờ những thần thánh thuộc dòng giống man
