gốc ngoại lai là nghi lễ thờ cúng thần Tammuz của nền văn minh Sumer; và
các “tôn giáo cao cấp” đa dạng cạnh tranh nhau quyết liệt của tầng lớp bị trị
bên trong xã hội Hy Lạp đều có thể truy ra nguồn gốc ngoại lai một cách
chắc chắn. Đối với nghi lễ thờ thần Isis, tia lửa ngoại lai đến từ nền văn
minh Ai Cập; nghi lễ thờ thần Cybele có nguồn gốc từ xã hội Hittite; Cơ
Đốc giáo và Mithra giáo bắt nguồn từ Syria; Phật giáo Đại thừa có nguồn
gốc từ nền văn minh Ấn Độ cổ. Bốn “tôn giáo cao cấp” đầu tiên trong số kể
trên được sáng tạo ra bởi người dân Ai Cập, Hittite, và Syria bị buộc phải
gia nhập tầng lớp bị trị bên trong của xã hội Hy Lạp qua các cuộc chinh
phạt của Alexander; và tôn giáo thứ năm cũng được người dân Ấn Độ sáng
tạo trong hoàn cảnh tương tự, vào thế kỷ thứ hai trước CN, qua các cuộc
chinh phạt của hoàng tử xứ Bactria thuộc Hy Lạp là Euthydemus, thực hiện
ở thế giới Ấn Độ cổ. Mặc dù khác nhau sâu sắc về bản chất tâm linh, song
ít ra cả năm tôn giáo nói trên đều có chung một đặc điểm bề ngoài là có
nguồn gốc từ ngoại quốc.
Kết luận của chúng ta vẫn không bị lung lay ngay cả khi xem xét
những trường hợp nỗ lực chinh phục một xã hội của một tôn giáo cao cấp
đem lại kết quả không thành công. Chẳng hạn như nỗ lực sớm bị bỏ dở của
nhánh Hồi giáo Shi‘ah trong việc trở thành giáo hội trung ương của xã hội
Cơ Đốc Chính thống dưới chế độ của Đế chế Ottoman, và nỗ lực bất thành
của Thiên Chúa giáo hòng chiếm lấy vị trí giáo hội trung ương của xã hội
Viễn Đông – ở Trung Hoa trong suốt thế kỷ cuối của Minh triều và thế kỷ
đầu của Thanh triều (Vương triều Mãn Châu), và ở Nhật Bản vào thời điểm
chuyển tiếp từ thời kỳ rối ren sang chế độ Tokugawa Shogun. Hồi giáo
Shi‘ah ở Đế chế Ottoman và Thiên Chúa giáo ở Nhật Bản bản đều đi chệch
hướng khỏi những cuộc chinh phục tâm linh tương lai của họ do bị lợi dụng
– hoặc ta có thể nghi ngờ rằng họ bị lợi dụng – vào những mục đích chính
trị không chính đáng. Thất bại của Thiên Chúa giáo ở Trung Hoa được quy
cho việc Giáo hoàng từ chối cho phép các nhà truyền giáo tiếp tục công
trình của họ nhằm chuyển các biệt ngữ của Cơ Đốc giáo sang ngôn ngữ
truyền thống của triết học và nghi lễ của nền văn minh Viễn Đông.
