lĩnh người man di bên kia biên giới, chúng ta đã từng chứng kiến, trong
chương đầu tiên, hai lực lượng này tiến lại gần nhau và cuối cùng hòa
quyện vào nhau đến mức không thể phân biệt được nữa; và trong chương
thứ hai, họ gặp gỡ và trộn lẫn với nhau ở một mức độ man rợ hóa gần như
hoàn toàn. Trong câu chuyện đồng dạng về mối quan hệ hữu nghị giữa các
triết gia thuộc tầng lớp thiểu số thống trị với những người mộ đạo bình dân,
sự tương đồng về khía cạnh cao thượng giữa Seneca và thánh Paul đã đánh
dấu sự chấm dứt chương thứ nhất. Trong chương thứ hai, triết học, không
chống chọi nổi trước các ảnh hưởng tôn giáo ít mang tính khai tâm hơn,
chuyển từ thái độ tận tâm thành sự mê tín.
Đây là một kết cục đáng thương của các trường phái triết học của tầng
lớp thiểu số thống trị, và điều này diễn ra ngay cả khi chúng đã nỗ lực hết
sức để mở được con đường tới mảnh đất tâm linh bình dân màu mỡ vốn là
cái nôi của các tôn giáo cao cấp. Chẳng nhận được lợi lộc gì, các trường
phái triết học này cuối cùng cũng trổ hoa. Và những đóa hoa hiếm muộn
bất đắc dĩ này đã trả thù chính bản thân chúng bằng cách trở nên sum suê
quá mức trên thân thể còi cọc của chúng. Trong vận động cuối cùng của
quá trình phân rã của một nền văn minh, các trường phái triết học chết đi
trong khi các tôn giáo cao cấp vẫn sống khoẻ mạnh và vươn dài những
nhánh cây của chúng về phía tương lai. Cơ Đốc giáo vẫn sống, và nó làm
nảy ra triết học “tân Plato”, vốn chẳng tìm được thứ thuốc tiên cứu mạng
nào trong sự bất hợp lý của nó. Trong thực tế, khi triết học và tôn giáo gặp
nhau, thì các tôn giáo sẽ tăng trưởng, còn các trường phái triết học sẽ phải
lụi tàn; và chúng ta không thể khép lại cuộc nghiên cứu về sự va chạm giữa
chúng mà không dừng lại một vài phút để xem xét lý do tại sao thất bại này
của các trường phái triết học là một kết cục đã được báo trước.
Vậy những nhược điểm nào đã đẩy triết học đến thất bại khi nó gia
nhập danh sách các đối thủ cạnh tranh với tôn giáo? Nhược điểm cơ bản và
nghiêm trọng nhất là sự thiếu sinh khí về mặt tinh thần. Sự thiếu thốn trầm
trọng này hủy hoại triết học theo hai cách. Nó làm giảm bớt sự lôi cuốn của
triết học đối với số đông quần chúng và làm những người cảm nhận được
