nhiệt đới nhiều mưa, hằng năm phải bó tay trước những tai hoạ do
lũ gây nên, chắc hẳn tổ tiên của người Mường và người Mãng đã
mang sẵn trong đầu một hình ảnh rùng rợn về nước, nước xoáy,
nước lụt… Có lẽ chính vì thế mà cả Đẻ đất đẻ nước, lẫn Quả bầu
tiên cũng như truyện Sơn Tinh - Thuỷ Tinh đều nói đến một trận lũ
lớn đã xảy ra vào lúc trời đất mới thành hình. Và khi cần phải cắt
nghĩa nguồn gốc của núi, của sông, của suối, truyền thuyết
không tìm được lí do nào khác hơn là “nước xoáy” hay “nước xói”. Cắt
nghĩa như vậy chưa thực sát với khoa học ngày nay. Dù sao, đó cũng là
bước đầu con người vứt bỏ óc huyền hoặc, là cố gắng đầu tiên của
loài người để lấy việc thực cắt nghĩa chuyện thực.
Chưa có chữ viết, con người thời xa xôi ấy chỉ ghi bằng trí nhớ
và truyền bằng lời nói. Trí nhớ không thể đúng và đủ như bản viết.
Lời truyền miệng qua nhiều người, nhiều đời, không khỏi biến đổi
sự việc thực ban đầu. Nếu chúng ta cộng thêm vào đấy óc huyền
hoặc của tổ tiên ta thuở đó, thì chúng ta sẽ hiểu tại sao, chỉ qua một đời
ngắn ngủi của ông Cần hay Báo Luông, Sao Cải thôi, mà loài người
đã tiến từ chỗ ăn lông ở lỗ, đến mức biết trồng trọt, dệt tơ, làm
nhà, lấy vợ lấy chồng theo lễ nghĩa. Chỉ hơn một đời người thôi, mà
từ chỗ “lúc nhúc dưới gốc cây to”, loài người đã xây dựng được một
cuộc sống có trật tự, để rồi lập nên một nước khá lớn, gồm cả miền
ngược và miền xuôi, dưới quyền của Dịt Dàng sống trong lâu đài
cung điện. Truyền thuyết đã rút quá ngắn thời gian lại. Theo khoa
học ngày nay, muốn đi hết đoạn đường ấy, loài người đã tốn hàng
vạn, hàng chục vạn năm.
Dù sao, chỉ bằng vào trí nhớ và lời nói, mà người xưa cũng đã ghi
lại được kinh nghiệm làm ăn hàng ngày, hàng đời, truyền lại cho các
lớp người sinh sau, để cho cuộc sống ngày càng cao, càng dễ chịu.
Không có chữ viết, không thể ghi chép tỉ mỉ sự việc từng năm, từng
đời, nhưng truyền thuyết của người xưa cũng sắp xếp được có
trước có sau những bước tiến của loài người, từ buổi còn ở hang (ông
