Người chồng vĩnh cửu viết về câu chuyện một người chồng bị “cắm
sừng” và những hành vi của ông ta sau khi biết mình bị vợ và bạn phản bội.
Về đề tài này Dostoevski đã từng có một truyện ngắn trước đó, nhan đề Vợ
người khác và gã chồng dưới gầm giường (1848), trong đó, theo “gu” thịnh
hành trong văn học đương thời, Dostoevski mô tả nhân vật người chồng bị
lừa dối theo kiểu nửa hài kịch thông tục. Còn giờ đây, với Người chồng
vĩnh cửu, Dostoevski đã “nâng tầm” sáng tác của mình, tạo bước ngoặt phát
triển nghệ thuật mô tả tâm lí phức tạp cho dạng đề tài này.
Viết về đề tài ghen tuông và tính cách của người chồng bị phản bội
Dostoevski có thể đã xuất phát từ một số tình huống cốt truyện và diễn biến
tâm lí của hài kịch Molier - Trường học dạy làm vợ (1665) và Trường học
dạy làm chồng (1667). Năm 1867, theo lời khuyên của Turghenev,
Dostoevski đã đọc Bà Bovary của G. Flaubert. Cuốn tiểu thuyết của nhà
văn Pháp đã gợi ý cho ông ý đồ mô tả và lí giải hình tượng người chồng bị
cắm sừng theo hướng nghệ thuật-tâm lí mới. Ông tìm thấy trong cuốn tiểu
thuyết này motip mà sau này ông sử dụng như điểm xuất phát cốt truyện
cho tác phẩm của mình: Charles Bovary sau cái chết của vợ, qua những bức
thư của bà với tình nhân, đã biết về sự phản bội của vợ mình, đâm ra rượu
chè rồi chết. Trusotski sau cái chết của Natalia Vacilievna, vợ mình, và qua
thư từ của bà biết mình bị phản bội, đồng thời phát hiện ra đứa con gái yêu
không phải con đẻ của mình.
Vở kịch ngắn một hồi Người đàn bà tỉnh lẻ của Turghenev (1851) cũng
để lại dư âm cốt truyện trong Người chồng vĩnh cửu. Nhà văn quan tâm tới
hai tính cách chính trong hài kịch của Turghenev - Stupendiev - người
chồng tận tụy và vợ ông ta - Daria Ivanovna, người đàn bà sỏ mũi chồng và
phải lòng tên sở khanh già, dân thủ đô. Trong Người chồng vĩnh cửu
Dostoevski xây dựng nhân vật người chồng Trusotski có nhiều nét giống
Stupendiev của Turghenev. Tuy nhiên, cũng là người chồng tận tụy, bị vợ
sỏ mũi, nhưng nhân vật của Dostoevski có tính cách phức tạp hơn nhiều,
bởi, một mặt, trước mắt mọi người ông ta tỏ ra là người nhút nhát, sợ vợ,
nhưng trên thực tế lại là người có suy nghĩ và hành động quyết đoán, độc
