NGUYỄN DU TRÊN ĐƯỜNG GIÓ BỤI - Trang 278

15. Trận Leuctra xảy ra giữa Thebes và Sparta năm 371 TCN. Bằng chiến
thắng này, Epaminondas, Thống chế của người Thebes, đã vĩnh viễn chấm
dứt uy quyền tối cao của Sparta. (Xem thêm câu chuyện về Pelopidas).
16. Helot là tên gọi những nô lệ mà người Dorian bắt được. Họ thuộc sở
hữu của nhà nước chứ không phải cá nhân nên bị các ông chủ Sparta bóc lột
không thương tiếc.
17. Cuốn sách này không bao gồm câu chuyện về cuộc đời của Lysander
(mất năm 395TCN). Lysander là một chính khách và Thống chế, Ðô đốc
thuỷ quân Sparta, người đã chấm dứt cuộc chiến tranh Peloponnesian (431-
404 TCN). Ðây là cuộc xung đột cuối cùng cả về tư tưởng và lãnh thổ giữa
hai thành bang lớn nhất Hy Lạp là Athens và Sparta. Sparta được những
chính phủ quý tộc ủng hộ, còn Athens được những chế độ dân chủ hậu
thuẫn. Cuộc chiến tranh này lôi kéo toàn bộ lãnh thổ Hy Lạp, thậm chí cả
những người không muốn tham gia như người Melian. Cuối cùng, Sparta
chiến thắng, còn Athens bắt đầu suy tàn rồi sụp đổ. Các sử gia Thucydides
và Xenophon viết lại đầy đủ lịch sử cuộc chiến tranh này, khá giống với
xung đột địa chính trị của cuộc Chiến tranh lạnh. (Xem thêm Cuộc đời của
Pericles và Nicias).
18. Xem Cuộc đời của Nicias và Dion.
19. Trong cuốn Protagoras, Plato đã ghi lại lời dạy của Socrates: 'Những
ngôi nhà cổ xưa và phì nhiêu nhất của triết học của Hy Lạp là Crete và
Sparta. Ở đó, có nhiều người khôn ngoan hơn bất cứ nơi nào trên trái đất.
Nhưng họ che giấu sự khôn ngoan của mình bằng cách giả vờ ngu dốt. Nên
dường như họ được kính trọng nhờ sự can đảm trong chiến đấu, hơn là nhờ
tính khôn ngoan. Họ nghĩ rằng nếu để lộ sự tài giỏi đó thì mọi người khác
cũng trở nên khôn ngoan. Trong những thành bang này [Crete và Sparta],
không chỉ đàn ông mà cả phụ nữ cũng tự hào về trí tuệ của họ. Ðó là lý do
vì sao anh có thể biết rằng ta đang nói sự thật và người Sparta được giáo
dục tốt nhất để nói rằng: nếu anh nói chuyện với bất kỳ người dân Sparta
bình thường nào, thoạt đầu anh ta có vẻ ngu ngốc, nhưng dần dần cũng
giống như người giỏi đóng kịch, anh ta sẽ đưa ra những nhận xét súc tích
chứng tỏ bạn chỉ là trẻ con'.