quan trọng, đã không hết sức đòi trở lại, lại nhận tục ước mà về, đến nỗi
sinh ra nhiều chi tiết, kịp khi khâm sai họp bàn, không hay bàn cãi giỏi; mà
Trần Tiễn Thành, Phan Huy Vịnh giảng nói cũng không được việc gì; đều
là không làm trọn chức vụ. Xin chiểu tội lịch chức phân biệt kết nghĩa. Vua
sai đợi khi cùng giao lẫn cho nhau có thỏa thuận nên việc hay không, sẽ
bàn tội cả một thể"
. Khi Aubaret trên đường về, thì nhận được mật lệnh
của chính phủ Pháp không chấp thuận thi hành hiệp ước mới, nghĩa là
không cho chuộc ba tỉnh miền Đông mà còn hàm ý sẽ cưỡng chiếm nốt ba
tỉnh Tây Nam Kỳ.
Nguyễn Tri Phương là một tướng tài ba: năm 1845 đã giải phóng
Campuchia khỏi nạn xâm lăng của Xiêm La; năm 1850 được cử làm Kinh
lược sứ Nam Kỳ và thiết lập chế độ "đồn điền"; năm 1858 xây dựng tuyến
phòng thủ chống Pháp và Tây Ban Nha xâm chiếm Đà Nẵng; năm 1860
được cử làm thống tướng xây đại đồn Chí Hòa chống liên quân Pháp - Tây
xâm chiếm Sài Gòn,...
Đầu năm Giáp Tý (1864), sử Thực lục ghi: "Vua bảo tổng đốc Nguyễn
Tri Phương rằng: Khanh nên chọn lựa nhiều người giỏi được việc tâu xin
cất dụng, để đủ người phân phái, mới có thể phòng bị chu đáo được. Khanh
là bậc đại thần, là người của trẫm nương cậy, là người giữ tính mạng cho ba
quân. Tuy việc mạnh bạo tự mình đi trước quân binh cũng là một việc giỏi
của người làm tướng, nhưng đó chỉ là trách nhiệm của bọn tướng tá nhỏ
thôi... Từ nay trở đi, nên phải thậm thận, để lòng trù tính làm việc, cốt
mong sớm trừ bọn giặc tàn, để thư sức quân, đáp lại ơn tri ngộ, đền lại chí
nguyện xưa, rồi về triều giúp đỡ, sửa sang mọi chính sách, đó là lòng ta rất
mong mỏi"
.
Trương Đăng Quế phục vụ đắc lực bốn triều đại Gia Long - Minh
Mạng - Thiệu Trị - Tự Đức. Trong thời gian Pháp đến xâm chiếm Nam Kỳ
lục tỉnh, Trương Đăng Quế là vị đại thượng quan lão thành, được Tự Đức
tham khảo ý kiến trong các điều kiện chi tiết hòa hay chiến và chỉ chịu
nhượng bộ tới đâu. Tháng 3 năm Giáp Tý (1864), trong khi sứ bộ Phan
Thanh Giản cùng Aubaret làm hiệp ước chuộc lại ba tỉnh Biên Hòa - Gia
