cần chú ý đến vị trí của mắt, mũi, má, trán và cằm, cứ phát triển như là trên
một mặt phẳng liên tục. Những tác phẩm thông minh ấy, không đối xứng mà
vẫn cân đối, được khởi đầu từ một góc nào đó và dẫn đến tận cùng không chút
ngập ngừng, cũng chẳng hề gạch xóa. Chúng sử dụng những mô típ tương đối
đơn giản, như đường xoắn ốc, đường cong chữ S, hình chữ thập, hình thoi,
đường gấp khúc liên tục, nét cuộn tròn, nhưng những mô típ này được phối
hợp như thế nào đó để mỗi tác phẩm đều có một tính chất riêng; trên bốn trăm
hình vẽ tập hợp được năm 1935, tôi không hề thấy có hai hình nào giống nhau,
nhưng khi tôi thực hiện lối ghi nhận đảo ngược lại so sánh bộ sưu tập của tôi
với bộ sưu tập thu thập được sau này, thì có thể từ đó suy ra rằng bản danh mục
cực kỳ rộng lớn của các nghệ sĩ dù sao cũng được xác định bởi tập tục truyền
thống. Đáng tiếc, là cả tôi cũng như những người kế tục tôi, đều không thể thấy
hiểu được cái lý thuyết ẩn ngầm trong cái phong cách học thổ dân kia: các
thông tin viên cho biết vài mẫu vẽ tương ứng với các mô típ sơ đẳng, nhưng họ
hoàn toàn không biết gì hoặc đã quên mất tất cả những gì liên quan đến những
hình trang trí phức tạp hơn. Rõ ràng là, hoặc là họ thực hiện dựa trên cơ sở của
tài khéo léo theo kinh nghiệm chủ nghĩa từ thế hệ này sang thế hệ khác; hoặc là
họ nhất quyết giữ kín những bí mật trong nghệ thuật của họ.
Ngày nay, người Caduveo vẽ lên người chỉ vì thích thú; nhưng ngày xưa tập
tục này mang một ý nghĩa sâu sắc hơn. Theo lời chứng của Sanchez Labrador,
các đẳng cấp quý tộc chỉ mang hình vẽ trên trán, và chỉ có đẳng cấp bình dân
vẽ lên cả mặt; cũng vào thời đó, chỉ có phụ nữ trẻ làm theo mốt. Labrador viết:
“Rất hiếm các bà già chịu mất thời gian cho những hình vẽ như vậy: họ bằng
lòng với những dấu ấn thời gian khắc ghi trên ôn mặt họ.” Nhà truyền giáo thì
hoảng hốt trước sự coi thường như vậy đối với tác phẩm của Đấng Sáng tạo;
tại sao các thổ dân lại xuyên tạc hình hài khuôn mặt con người như vậy? Ông
tìm các cách giải thích: phải chăng để cho quên cơn đói mà họ bỏ ra nhiều
tiếng đồng hồ để vẽ những đường lượn tròn kia? Hay là để cho các địch thủ
không nhận ra được? Dù có tưởng tượng kiểu gì, ông cũng cho là để đánh lừa.
Tại sao? Dù cho ông có ghê tởm việc đó đến đâu, chính nhà truyền giáo cũng ý
thức được rằng những hình vẽ đó có một tầm quan trọng hàng đầu đối với các
thổ dân, và theo một nghĩa nào đó, chúng mang mục đích tự thân.
