4. Một Việt Nam nhìn từ núi
Những phác thảo ở trên, như thế, có thể cho phép nắm bắt một Việt Nam nhiều tộc
người với đa hệ thống xã hội và quyền lực từng tồn tại trong quá khứ. Giờ đây, từ miền núi,
ta hãy cùng nhau quan sát về một Việt Nam khác.
Khởi điểm của sự quan sát là vương triều Nguyễn. Ông vua hay chữ Tự Đức trong
Thiên chương ngự chế thi, có bài Ngồi yên tự hỏi bụng mình đã để lộ nỗi băn khoăn, thắc
mắc không hiểu vì sao mà:
"Lâu nay thổ ty nhiều đứa theo giặc làm loạn, xét duyên cớ thực không hiểu được. Triều ta tự hoàng
khảo dẹp yên giặc lấy được toàn quốc, những thổ ty các hạt đều cho làm việc như cũ, cho đến đời ta cũng
cho thế tập cai quản thổ dân, vẫn đều giàu có, triều đình lại chưa bàn đổi bổ lưu quan, có sự gì bức bách mà
rủ nhau làm giặc. Thổ dân thì đánh thuế nhẹ, lực dịch công tác đều không bắt làm, chúng chỉ phát rừng đốt
nương làm ngô lúa, đều có bồ cót chứa lương, chỗ ở yên ổn, có đến nỗi cùng khổ đâu, mà cũng đi theo giặc
cướp bóc để ăn. Nếu đổ cho vì quan lại tham ô, thì đồng thời Ninh Bình, Hưng Hóa cũng nổi lên. Hơn nữa
chúng chả phải là bình dân, việc kiện cáo tầm thường đều do các thổ ti châu huyện xử đoán, mà đổ cho quan
lại 2 tỉnh ấy tham ô, có phải thế đâu. Nếu cho vì cớ Lê Duy Lương thì giặc ấy trốn tránh đầu mục thổ ty tự
làm ra việc không yên lành để cầu phúc lạ, tất gặp họa lớn, thế là tiểu nhân tự gây nên tội, cũng không phải
nốt. Còn thổ dân khổ gì mà đem nhau theo giặc thực là việc ngoài tình lí! Ta có sửa mình tự trách hoặc chính
lệnh có thiếu sót, quan lại không được người giỏi đến nỗi không biết phương sách trị dân, ân trạch không tới
dân, tất nhiên có cớ há phải là ngẫu nhiên" (Bắc kỳ nghịch phỉ 2009: 30-31).
Tự Đức lên nắm quyền trong bối cảnh chung thời trị vì của Vương triều Nguyễn đầy
"rối ren" và bạo loạn, với hàng loạt những cuộc khởi nghĩa chống triều đình trên toàn quốc:
Đã có một SỐ thống kê về các vụ nổi loạn thời Nguyễn, nhưng số liệu dường như
vênh nhau và nhiều chỗ là mâu thuẫn. Chắc chắn, cần phải tiến hành kiểm thảo lại những
số liệu này để có con số chuẩn xác hơn. Do giới hạn của người viết chưa thể tiến hành một
thống kê nghiêm cẩn, nên vẫn dẫn lại ở đây, vài con số thống kê đã có đế hình dung về một
thời đại. Bởi, quan trọng, dù vênh nhau, nhưng các thống kê đều cho thấy dưới thời
Nguyễn, bạo loạn chống vương triều là một vẩn đề nổi cộm. Vả chăng, đọc những công
trình được biên soạn bởi Quốc sử quán triều Nguyễn, chúng ta dễ dàng nhận thấy sử liệu đã
trình ra khá sinh động bức tranh nổi loạn, đánh dẹp liên miên trên khắp mọi miền đất nước.
Để đưa ra thống kê, có nhà nghiên cứu dựa vào Thực Lục cho biết: thống kê sơ bộ thì
có hơn 70 cuộc nổi dậy đời Gia Long, hơn 230 cuộc nổi dậy đời Minh Mạng, hơn 50 cuộc
nổi dậy trong 7 năm ngắn ngủi của Thiệu Trị, và thời Tự Đức 103 cuộc nổi dậy của dân
trong nước, hơn 100 vụ phỉ từ nhà Thanh tràn sang và ngót 60 lần giặc biển vào cướp phá.
