I
MỎ VÀ THỢ MỎ
Xã hội con người bao giờ cũng có cái nhà trong cái rạp hát, người ta gọi
là tầng dưới thứ ba. Lớp đất dưới chân xã hội ở đâu cũng bị đào khoét, khi
thì vì cái tốt, khi thì vì cái xấu. Những công trình ấy chồng chất lên nhau: Có
những tầng ở trên và những tầng ở dưới. Có phía trên và phía dưới, trong cái
hầm mỏ mờ mịt đôi khi đổ sập dưới nền văn minh đó và chúng ta thường
xéo lên nó một cách thản nhiên, vô tư lự. Nhóm Bách Khoa thế kỷ trước
cũng là một cái hầm mỏ gần như lộ thiên. Đêm tối vốn là cái lồng ấp âm u
của đạo Catholique nguyên thủy, chỉ chờ đợi một cơ hội để nổ bùng dưới các
triều đại César và đã làm cho nhân loại tràn ngập ánh sáng. Vì trong đêm tối
thiêng liêng có ánh sáng tiềm tàng. Núi lửa chứa đầy một thứ bóng tối có thể
cháy bùng lên. Mọi thứ phún thạch bốc lửa đều bắt đầu bằng bóng tối.
Những hầm mộ sâu, nơi cử hành buổi lễ messe đầu tiên, không chỉ là tầng
hầm của Rome, chúng là cái địa đạo của cả trái đất.
Ở dưới cấu trúc xã hội, cái kiến trúc kỳ công của một túp lều ấy, có
những hang hốc đủ mọi loại: Có cái hầm tôn giáo, có cái hầm triết học, có
cái hầm chính trị, có cái hầm kinh tế, có cái hầm Cách Mạng. Kẻ thì đào
cuốc với tư tưởng, kẻ thì đào cuốc với con số, kẻ thì đào cuốc với lòng giận
dữ. Người ta gọi nhau và trả lời nhau từ hầm mộ này sang hầm mộ khác.
Những lý tưởng không tưởng đi lại bên dưới mặt đất, chia tách ra theo mọi
hướng và có khi gặp nhau và kết nghĩa anh em với nhau. Jean Jacques cho
Diogène mượn cuốc và Diogène cho Jean Jacques mượn đèn. Khi những lý
tưởng không tưởng ấy chống lại nhau thì Calvin xoắn tóc Socin.
Nhưng
không cái gì làm ngừng lại tạm thời hoặc ngăn chặn tất cả những năng lực ấy
vươn mục đích và cái hoạt động rộng lớn, song song ấy, đi, lại, lên, xuống,
rồi lại dâng lên trong đêm tối và làm thay đổi từ từ cái mặt trên bằng cái tầng
dưới, cái bên ngoài bằng cái bên trong: Một đàn kiến vô tận, lúc nhúc, không
ai biết. Xã hội bên trên khó có thể biết gì về các công trình đào bới ấy, nó để
nguyên cho xã hội cái bề mặt và làm thay đổi cả ruột gan của nó. Bao nhiêu
tầng lớp trong lòng đất, bấy nhiêu công trình khác nhau, bấy nhiêu khoáng