Valjean, chắc cũng có một vài bạn thấy là bổ ích cho họ. Chúng ta đã nhìn
qua vào cái tu viện đầy rẫy những tục hành đạo cũ kỹ mà rất mới lạ đối với
chúng ta bây giờ. Đó là cái vườn cấm: Hortus conclusus.
Chúng ta đã kể
chi tiết của nơi này một cách tỉ mỉ và kính cẩn, trong chừng mực kính cẩn và
tỉ mỉ có thể dung hòa nhau được. Chúng tôi không hiểu được tất cả mọi điều,
nhưng chúng tôi không thóa mạ cái gì. Chúng tôi đứng ở giữa, cùng cách xa
cái tung hô của Josèphe De Maistre, dẫn tới thần thánh hóa kẻ đao phủ và cái
cười ngạo nghễ của Voltaire chế giễu cả cây thập tự. Lý luận không hợp lý
của Voltaire, nói qua một chút thôi; bởi vì Voltaire cũng có thể bào chữa cho
Jésus Christ như đã bào chữa cho Calas và đối với cả những ai không tin
tưởng ở những chuyện đầu thai của thần thánh thì ý nghĩa của thập tự giá là
gì? Là bậc hiền bị giết hại.
Ở thế kỷ XIX ý thức tôn giáo trải qua một cuộc khủng hoảng. Người ta
quên đi nhiều chuyện, như thế là đúng, quý hồ là khi quên cái này thì học
được cái khác. Đừng để chỗ hổng trong trái tim con người. Có phá đổ, đó
cũng là một việc tốt, nhưng với điều kiện phải có xây dựng tiếp theo.
Trong khi chờ đợi, ta hãy nghiên cứu những cái không còn nữa. Cần phải
hiểu những cái đó, dù chỉ để tránh những cái đó thôi. Những cái bắt chước
quá khứ mang những tên giả và dễ dàng tự nhận là tương lai. Cái bóng ma
hiện về ấy là quá khứ đã trình giấy thông hành giả. Chúng ta phải thấy cái
bẫy đó và phải đề phòng. Quá khứ có một bộ mặt; sự mê tín và một cái mặt
nạ là sự giả dối. Ta hãy vạch rõ bộ mặt kia và hãy giật bỏ cái mặt nạ nọ.
Còn các tu viện, đó là một vấn đề phức tạp. Vấn đề văn minh: Văn minh
kết án các tu viện; vấn đề tự do: Tự do bảo vệ các tu viện.
