Đông Dương có trả cho ông Quảng Duy Thơ một số tiền lớn tới bạc triệu để
bồi thường tài sản của ông đã bị quân Pháp làm hư hại. Cả hai họ nội, ngoại
của Phát đều thuộc con dòng cháu giống, tài sản ruộng đất minh mông, và
bên nào cũng có người được làm thành hoàng. Xuất thân trong gia đình như
vậy, cho nên Phát biết mình “có tội” với đảng. Mặc cảm đoái công chuộc
tội cứ đeo đẳng, ám ảnh ông suất cuộc đời theo cộng sản. Biết bị cộng sản
lợi dụng, nhưng đã ở trong gọng kìm của bạo lực, khó thoát. Vai trò vừa
làm bình phong, vừa làm chim mồi của Phát mọi người theo “Mặt trận giải
phóng” đều biết. Quyển sách viết về ông, do vợ ông gợi ý đề tựa “Làm đẹp
cuộc đời” mà người bình dân ở miền Nam thường gọi đùa vai trò của Phát:
“Cầm c. chó đái”.
Hồi 70 năm trước, ông nội Phát xuất tiền xây dựng ngôi đình khang trang
nhứt trong quận Bình Đại. Hồi đó nhân dân sống dưới chế độ thực dân
Pháp. Bây giờ, sau hơn 20 năm “độc lập, tự do, thống nhứt” mà ông Hồ
từng tuyên bố “đánh thắng giặc Mỹ ta xây dựng gấp mười lần hơn xưa”,
nhưng sự thật tại làng quê của ông Phát thì khác hẳn.
Ông Phát về thăm nhà năm 1981, vợ ông viết hồi ký về chuyến đi ấy: “…
Thấy anh về, nhiều anh trong uỷ ban nhân dân xã có ý kiến đề nghị anh
giúp để xây lại trường học và trạm y tế xã, rồi lập tức đưa anh đến tận nơi
quan sát. Nhà trường là một dãy mái tranh vách nứa, khó đứng vững trước
cơn giông. Hàng rào không có. Sân chơi đầy cỏ dại mọc. Trạm xá chỉ là
một ngôi nhà ọp ẹp với hai cái giường tre. Tủ thuốc gần như trống rỗng…
Anh Phát lặng thinh. Tôi biết anh kém vui, vì sau 6 năm “giải phóng”, ta
chưa làm gì được cho dân”. Dầu có mười ông Phó thủ tướng như Huỳnh
Tấn Phát cũng không có khả năng xuất tiền công quỹ để xây dựng bịnh xá,
trường học. Bỏ ra số tiền vài chục tỷ để mua xe du lịch thì các “quan cách
mạng” cũng làm được, chớ xây trường, bịnh xá, nhứt định một đồng cũng
không. “Chế độ ta ưu việt” là ở chỗ đó. Người dân chỉ còn hoài niệm “Hồi
Pháp thuộc, nếp sống người dân còn sung sướng, tốt đẹp hơn chủ nghĩa xã
hội bây giờ gấp nhiều lần”.
