ảnh cuối cùng biến mất, đèn trong rạp bật sáng trưng và nơi diễn ra những
cảnh tượng lạ mắt kia chỉ còn là một tấm màn trống trơn trước mắt đám
đông, thì các khán giả say mê lại chẳng thể vỗ tay tán thưởng để thể hiện sự
hài lòng của mình. Ở đó làm gì có ai để người ta khen ngợi hay tạ ơn tài
năng nghệ thuật! Các diễn viên tập họp với nhau để đóng bộ phim người ta
vừa thưởng thức đã tan tác bốn phương trời từ khi nảo khi nào rồi; ở đây
người ta chỉ được xem hình ảnh họ trong một sản phẩm ghi lại những diễn
xuất trong hàng triệu triệu bức hình ghép lại với nhau, với mục đích tùy ý tái
hiện lại quá khứ bằng cách cho những bức hình ấy loang loáng chạy qua
trước mắt. Cái im lặng bao trùm đám đông sau khi những ảo ảnh kia biến
mất có cái gì đó vô hồn và thật đáng sợ. Hai bàn tay thừa thãi bất lực buông
xuôi trước khoảng không trống rỗng. Người ta dụi mắt, trân trân nhìn thẳng
về phía trước, hổ thẹn trong ánh sáng chói chang và ngấm ngầm mong được
rút lui về lại bóng tối, để lại được nhìn, được xem những điều đã chết từ lâu
trong quá khứ nhưng được dựng dậy, được trồng vào hiện tại và được tô
điểm bằng âm nhạc để làm mê hoặc lòng người.
Tên bạo chúa chết dưới lưỡi dao, miệng há hoác trong một tiếng rú không
ai nghe thấy. Rồi sau đó hiện lên trước mắt người xem những hình ảnh từ
khắp nơi trên thế giới: tổng thống nước Cộng hòa Pháp đầu đội mũ ống, vai
mang ngù kim tuyến, ngồi trên cỗ xe tứ mã mui trần đáp lại diễn văn chào
mừng của công chúng; tể tướng Ấn Độ là khách mời danh dự trong lễ cưới
một vị tiểu vương; thái tử Đức tập dượt trong sân một doanh trại ở Potsdam.
Người ta được chứng kiến sinh hoạt của một làng thổ dân ở
Neumecklenburg
, một cuộc thi chọi gà trên đảo Borneo
, những kẻ man
di mọi rợ ở trần thổi khèn mũi
, một cuộc săn voi rừng, một nghi lễ trong
triều đình Xiêm
, một phố làng chơi ở Nhật Bản, với các Geisha ngồi sau
chấn song cũi gỗ. Người ta thấy những người Samoyede
kín mít điều khiển xe trượt tuyết do tuần lộc kéo trên vùng đất Bắc Á hoang
vu đầy tuyết phủ, thấy những người Nga mộ đạo hành hương đến Hebron
thấy cảnh phạt hèo một tội phạm Ba Tư. Người xem cảm thấy mình có mặt
ở tất cả những nơi ấy; không gian bị tiêu hủy, thời gian bị đảo lộn, xa xôi và
quá khứ bỗng trở thành gần gũi và hiện tại dưới tác dụng của âm nhạc và
