PHAN CHÂU TRINH - Trang 130

Pháp. Ông từ quan, vào Nam ra Bắc khởi xướng dân quyền chỉ vì yêu cái lý
tưởng cao đẹp "Tự do – Bình đẳng – Bác ái" và giá trị chân chính về các
quyền của con người, về bản "Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền", kể cả
bài ca Marseillaise của Cách mạng 1798. Từ đó, ông hi vọng, phấn đấu cho
sự nghiệp giải phóng dân tộc bằng con đường không bạo lực, nhưng những
người Pháp cai trị đã phản lại sự khao khát tự do không chỉ của nhân dân
Pháp dưới chế độ quân chủ chuyên chế mà là tiếng nói chung của cả nhân
loại và của mọi thời đại. Bây giờ gần hết cuộc đời, chuẩn bị gửi nắm xương
tàn nơi đất khách mà cái khát vọng tự do – bình đẳng – bác ái được ông
Mạnh Đức Tư Cưu, ông Lư Thoa khởi xướng hầu như chẳng nhỏ được giọt
nào trên mảnh đất Annam nhỏ bé buồn tủi của ông. Nhưng không vì thế mà
ngồi đó hả họng chờ sung, cũng không vì thế mà khuyến dụ nhân dân đi
vào chỗ chết khi chưa đáng phải chết. Một chủng tộc muốn được như một
chủng tộc văn minh thì chỉ có tự lập, tự cường. Muốn tự lập tự cường cũng
không có cách nào khác hơn là quyết liệt khai tâm, khai trí trên diện rộng,
chứ không chỉ ở một nhóm người nào đó là đủ.
Chính quyền địa phương đã không ít lần gọi ông lên răn đe, nhưng ông
khăng khăng cho đó là sự thật và ông chỉ nói đúng sự thật. Nếu những
người Pháp chân chính không tin đó là sự thật thì ông lấy đầu ra bảo đảm,
cùng ông đến Đông Dương xem qua một vòng sẽ thấy những việc ông nói
chưa thấm vào đâu so với sự thật diễn ra hằng ngày mà nhân dân của ông
phải cắn răng chịu đựng. Chính vì những người Pháp cai trị không tin lời
ông, nên dẫn đến việc hết nơi này nổi lên chống Pháp đến nơi khác nổi lên
chống Pháp, dù họ biết làm vậy phải bị tù đày, chết chóc. Những việc ông
làm ở bên nhà cũng như ngay trên đất Pháp hơn mười năm nay chẳng qua
học tập những người Pháp chân chính. Với ông, nước Pháp của cuộc Cách
mạng 1789, của cuộc kháng chiến chống Đức giành độc lập tự do đã tượng
trưng lý tưởng tự do và dân chủ hơn bao giờ hết.
Lần nào bị gọi lên, ông cũng tranh cãi và cho rằng, việc làm của ông, ngay
cả việc nổi dậy chống lại sự áp bức cũng không phải là tội trạng mà là một
sự thực hiện nghiêm chỉnh quyền tự nhiên.
Sau những lần tranh cãi ấy, Phan Châu Trinh càng thích thú bản "Tuyên