PHAN CHÂU TRINH - Trang 131

ngôn nhân quyền và dân quyền" năm 1789. Tuyên ngôn khẳng định rằng
con người sinh ra và lớn lên tự do và bình đẳng. Tự do, bình đẳng là những
cái mà thiên nhiên ban cho con người, không phải chỉ có vua chúa tốt bụng
hay sáng suốt nào ban cho cả. Những sự phân biệt giữa các con người với
nhau chỉ căn cứ vào lợi ích chung, không căn cứ được vào bất cứ cái gì
khác; chỉ tùy khả năng tài ba và đức hạnh khác nhau của mỗi người, không
tùy đẳng cấp, tôn giáo. Quyền tự nhiên là bất khả xâm phạm không ai hủy
bỏ được cũng không ai cầm cố được. Quyền tự nhiên là quyền tự do, quyền
sở hữu, quyền an toàn, quyền kháng cự lại mọi sự áp bức. Qua thực tế cuộc
đời, ngay bản thân ông không hề có quyền an toàn. Người Pháp cai trị ở
Annam không cho người dân Annam hưởng quyền an toàn, ngược lại chỉ
có nhiều sự áp bức. Nhưng trước khi trách người thì phải tự trách ta. Bao
đời qua, ông cha ta nào có học được cái gì khác mấy cuốn giáo khoa thư cũ
mềm; các bậc được gọi là đại khoa như ông thì chỉ mỗi việc… chơi chữ. Ai
chơi chữ giỏi thì được khen, được người đời truyền tụng. Học kiểu ấy, hành
kiểu ấy mà không bị áp bức, bóc lột mới là điều lạ.
Theo Tuyên ngôn, thì tự do là được làm tất cả những gì không phương hại
đến người khác; an toàn là không vô cớ bị xét hỏi, bị bắt giam, bị tù đày.
Trong một xã hội có tổ chức thì mỗi cá nhân vừa là một con người vừa là
một công dân. Cá nhân thì được tự do, tự chủ; công dân thì được bình đẳng,
được tham gia mọi hoạt động xã hội bằng cách trực tiếp bởi bản thân hay
gián tiếp qua đại biểu mình, được giữ mọi chức vụ tùy vào tài đức của
mình…
Khi tiếp nhận tân thư, Phan Châu Trinh hiểu rằng, mỗi con người có giá trị
cá nhân riêng, có giá trị tự mình, có nhân cách, sinh ra tự do và lớn lên bình
đẳng. Nhưng bao đời qua, quốc dân của ông, kể cả những người như ông
cũng chưa có, thậm chí chưa hiểu mảy may điều ấy. Bao đời qua, người dân
Annam chẳng có gì đáng kể, con người chẳng khác nào một công cụ biết
nói, thậm chí không ít người chỉ hơn con chó một đôi đũa. Qua tân thư,
Phan Châu Trinh mới hiểu thêm, mục đích cuối cùng của mọi hoạt động xã
hội là vì con người. Nếu không có cá nhân nào ngoài cộng đồng thì cũng
không có cộng đồng nào gồm những cá nhân hợp nhau như theo một khế