Vu gia
Phan Châu trinh
Chương 2
Sau gần ba năm gián đoạn sách đèn, vợ chồng người anh cả của ông là
Phan Văn Cừ rước thầy về nhà dạy ông học chữ bốn năm. Vào tuổi hai
mươi mốt, thấy ông học hành tiến bộ, vợ chồng người anh bàn tính rồi cho
ông đến thọ giáo cụ cử nhân An Tráng (Phạm Đạo Mẫn). Tại đây, ông được
kết bạn với Huỳnh Thúc Kháng. Sách đèn và tình thương yêu của anh chị
đã giúp ông quên đi nỗi buồn mồ côi cả cha lẫn mẹ. Bốn năm sau (1896),
nghe lời khuyên của anh chị, ông lập gia đình với cô gái họ Lê (Lê Thị Tỵ -
1877), người làng An Sơn cùng huyện (nay là xã Tiên Kỳ, huyện Tiên
Phước, Quảng Nam). Tuy cưới vợ rồi nhưng hai bên gia đình vẫn động viên
ông tiếp tục theo nghiệp sách đèn. Năm sau đứa con trai đầu lòng ra đời là
niềm vui của cả hai họ. Biết được sự hi sinh quá lớn của hai bên gia đình,
ông chí thú học hành. Năm 1898, Phan Châu Trinh được bổ vào ngạch học
sanh, thụ nghiệp với quan đốc học Trần Đình Phong (Mã Sơn). Nơi đây,
ngoài Huỳnh Thúc Kháng, ông còn kết thân với nhiều người bạn mới, trong
đó có Trần Quý Cáp. Tuy học hành vào loại xuất sắc, nhưng nhiều lần lạc
đệ cho đến năm 29 tuổi bảng hổ mới đề tên. Có đi có tới. Ông đã gắng công
đi và đã tới đích.
Khoa Tân Sửu (1901 - Thành Thái thứ 13), có 9 người đỗ tiến sĩ, 13 người
đỗ phó bảng. Quảng Nam không có ai đỗ tiến sĩ, nhưng có đến bốn phó
bảng và Phan Châu Trinh là một trong bốn phó bảng ấy. Nghĩ cũng tiếc,
song cũng lấy làm vui là quan Hội chủ khảo Cao Xuân Dục tâu xin các viên
trúng phó bảng cũng được cấp cho áo mũ, cấp ngựa trạm khi trở về nhà chớ
không như các khóa trước và được vua ân chuẩn
Niềm vui ấy không chỉ cho mỗi mình ông mà còn cho thầy, cho bạn, cho
hai bên gia đình nội ngoại, cho xóm làng… Tội nhất là người anh cả của
ông, khi nghe tin em đỗ phó bảng thì cứ như người cuồng, cười đó khóc đó.
Khi áo mũ về làng, ai cũng vui mừng ra mặt, riêng người anh cả của ông
nằm mệp luôn trước bàn hương án, đứng dậy không nổi khiến ông cũng ứa
nước mắt. Lúc này, ông càng ý thức hơn thế nào là chữ hiếu và trả hiếu.
