khi Pháp chiếm Việt Nam rồi, một số người Việt được học thẳng với Tây ở
trong nước hay ngoại quốc, trí thức công giáo không làm ai ngạc nhiên nữa
thì đời sống giáo dân bày rõ ra cảnh xơ xác, chả còn có gì khiến dân lương
phải ao ước mà chỉ khiến cho nhà ái quốc đem lòng thương hại. Bởi thế,
Phan châu Trinh đã nói thẳng nhân cuộc gặp gỡ cố đạo M… ở Phước Kiều
để nhờ giới thiệu với Công sứ Pháp cho ông trình bày những việc lợi hại, vì
ông không muốn đi thẳng tìm gặp, sợ Công sứ khinh. Mới gặp Phan châu
Trinh, ông cố hỏi ngay việc ông đi Nhật Bản có không ?
Và nghe Phan châu Trinh trả lời hàng hai, ông hỏi tiếp : « Đi Nhật Bản
thì đi đàng nào ? »
Phan châu Trinh liền nghiêm nghị chỉnh : « Thế giới giao thông này,
đàng nào lại không đi được ; vả tôi nghĩ như giáo sĩ các ngài đều là người
nước văn minh bên Tây, nay sang bên này, ôm một lòng bình đẳng bác ái,
dìu dắt nhơn loại, rõ xét thời cuộc, nghĩ việc tương lai, nên tôi muốn hầu
chuyện, đặng tỏ tấm lòng uất ức một đôi chút, không ngờ ngài lại hỏi những
câu, không khác chi hơn giọng quan trường An nam thế ? »
Ông Cố
biết tiên sinh có ý khích mình, trả lời một cách lạt lẽo rằng :
« Nhà tôn giáo chỉ quản bên phần hồn mà thôi ».
« - Tôi vẫn biết rồi, song xác đã không còn, hồn dựa vào đâu ? Tôi xem
dân nước Nam theo đạo Gia Tô có ba phần trong mười, nhà thờ khắp nơi,
dân giáo thành chợ, lại có mấy đức giáo sĩ văn minh làm cha, làm thầy,
chuông sớm, trống chiều, không ngày nào không giảng dạy, thế mà xét nghĩ
trong dân đó, thì phong tục hủ bại, thật nghiệp sơ sài, sinh kế khốn đốn,
không khác gì dân ngoài, thỉnh thoảng cũng có trường học, chẳng qua về
phần ít mà những kẻ ở trường ra, thì cũng làm công việc phiên dịch thường
thường chưa thấy có người nào mở mang nền học thức, làm ra công lợi cho
công chúng, để làm tiêu biểu cho dân giáo, làm gương tốt cho người An
Nam ; có lẽ dân An Nam không phải là con chung của Chúa Trời, nên
dầu có theo giáo, chỉ có sớm chiều đọc mấy câu kinh, đến ngày lễ tới
nhà thờ quỳ nghe giảng mà thôi hay sao ? »
