Chúng ta có thể tạm dùng bài hát nói ấy để kết thúc cho tập biên khảo
này. Tôi muốn là tuy Phong trào Duy Tân đã chấm dứt, nhưng trong con mắt
những anh hùng chí sĩ, nó chưa chấm dứt, nó còn sẽ được tiếp tục, tiếp tục
mãi… Phong trào Duy Tân có cái vinh dự đào tạo những chiến sĩ đầu tiên
không chỉ coi tù ngục là trường học mà còn dám nhận lãnh trách nhiệm đối
với quốc gia dân tộc cả trên con đường vô vọng : một trang sử mới bắt đầu
từ đây, hoàn toàn khác trang sử tuyệt vọng của các chiến sĩ Phong trào Cần
Vương mới độ nào.
*
Nếu cần nói thêm một điều gì cuối sách, tôi muốn mời tất cả bạn đọc đã
quen những lối nhìn sử sách chính trị, văn hóa, văn học cũ, hãy thay bằng
cái nhìn mới, xét lại tất cả những hiện tượng lịch sử để định cái ý nghĩa và
giá trị lịch sử : Phong trào Duy Tân có phần yếu kém về chính trị nếu so với
những tổ chức chính trị lớn lao, có lãnh đạo chặt chẽ, có sách lược vững
vàng, có kinh nghiệm tranh đấu thực tế
sau này, nhưng chưa tổ chức nào
hơn nó về phương diện đại vận động Tân văn hóa, tân sinh hoạt phát triển
toàn diện giáo dục, nông, công, thương. Kể cả những nhóm chuyên về văn
hóa như Tự Lực Văn Đoàn sau này chỉ thành công phương diện xuất bản,
báo chí, chứ các hoạt động khác thật thua kém nó rất xa… Có thể nói là sau
Phong Trào Duy Tân 1908, các hoạt động Duy Tân khác chỉ khiêm nhượng
đi qua tổ chức phiến diện con con dù nó là của thực dân hay độc lập và chỉ
nặng về báo chí, tiểu thuyết… Chỉ có sau 1945 mới có lại một công cuộc
vận động Tân văn hóa, Tân sinh hoạt có khí thế lớn lao như vậy, hơn vậy vì
kẻ lãnh đạo có đủ uy quyền. Nhưng « Duy Tân » lần này tuy cũng có tính
cách toàn bộ mà đã rẽ theo con đường khác, chấm dứt con đường của Phong
Trào Duy Tân dưới bóng lãnh đạo của ngọn cờ Dân Quyền của một độ nào.
– – HẾT – –
