TỰA
Từ trước đến nay, chúng ta nghe nói tới Phong Trào Duy Tân, nhưng
chưa có một quyển sách nào đề cập tương đối đầy đủ về lãnh đạo, tổ chức,
phát triển Phong Trào. Chính ngay trong các quyển sử hay Văn học Sử nổi
tiếng cũng chỉ trình bày một cách hết sức khái quát con người của Phan
châu Trinh cùng vài hoạt động của ông. Không thấy có tác giả nào nói kỹ và
toàn bộ về sức trổi dậy của ngọn triều ở nơi xuất phát (Quảng Nam), để rồi
tràn ngập khắp các tỉnh miền Trung trước khi ra Bắc. Nhiều tác giả còn tách
rời Đông Kinh Nghĩa Thục ra khỏi cơ thể Phong Trào, xem nó như một thực
thể độc lập. Nhiều tác giả khác và chính là lãnh tụ Phong Trào cũng xem vụ
Dân biến 1908 là một hiện tượng độc lập khác nữa.
Tôi cho rằng Phong Trào Duy Tân bao gồm tất cả các hoạt động ấy,
nhưng nó biểu lộ những sắc thái và khả năng khác nhau của từng địa
phương và không phải bao giờ cũng đi theo đường thẳng nhất định, nên khi
dân trí lên cao lại thiếu lãnh đạo liền bột phát thành Dân biến. Dân biến
cúp tóc (Tân Văn hóa), xin xâu (Dân quyền) là một diễn trình tích cực, sôi
động của Phong Trào khi đi sâu vào quần chúng thực tế.
Vậy, Phong Trào đi từ các nông hội, học hội ở các tỉnh Miền Trung
theo con đường thương mãi rất phát đạt từ Phan Thiết (Công ty Liên Thành)
tới Quảng Nam (Hợp Thương Diên Phong) tới Nghệ Tĩnh (Triều Dương),
tiếp theo miền Bắc mở Đông Kinh Nghĩa Thục, các hội buôn rồi từ đó phát
triển vào Nam là một Phong trào không chỉ nặng về kinh tế, giáo dục, văn
hóa mà còn cả chính trị mà kết quả là vụ nhân dân nổi lên chống thuế. Có
thể gọi Phong trào là toàn diện, là thực sự Duy Tân theo bóng cờ Dân
quyền, chứ không phải chỉ là những vá víu cải lương, hơn như thế, những
nhân vật Phong Trào đã phục vụ bằng tâm huyết, bằng tinh thần Cách
Mạng để quyết tâm làm Mới Con Người, làm Mới Xã Hội. Từ đầu thế kỷ đến
1945, chưa hề có một Phong trào thứ hai có tính cách toàn diện và phát
triển rộng ra khắp ba kỳ như thế.
