Cụ Lê bá Trinh tỉnh ngộ, bèn ra dạy học tại nhà ông Thương Liên ở Đà
Nẵng để cùng anh em gặp gỡ chung lo việc nước. Từ đây về sau, các nhà ái
quốc trong Nam ra, ngoài Bắc vào đều lấy chỗ nhà ông Châu Thành và cụ
Lê bá Trinh làm căn cứ ». (Tiểu sử Trần quí Cáp trang 8, 9)
Qua các tài liệu dẫn trên của cả người trong phe thuần túy Duy Tân là
Huỳnh thúc Kháng, ta thấy Trần quí Cáp là người nhiệt thành của Duy Tân
và cả Đông Du. Điều này có lẽ cũng dễ hiểu. Ông vốn là người khỏe mạnh,
can cường, hiếu động hơn Huỳnh thúc Kháng, chưa từng nếm qua sự thất
bại đau xót và sự tàn nhẫn của phe Cần Vương như Phan châu Trinh lại
thuộc thế hệ mới, thế hệ trẻ khác xa Nguyễn Thành ; còn may mắn ở vào
một tỉnh có hai cửa bể ngay trước mặt chứ không bị « bao vây » như Phan
sào Nam cho nên ông dễ chấp nhận cả hai : Duy Tân để tự cường mà không
đủ, còn phải đông độ nhờ bạn đồng chủ, đồng văn giúp ta đuổi gấp bọn thực
dân choán ngay trên những địa điểm cuống họng của xứ sở, sừng sững ngay
trước mũi và, lúc nào ông cũng có thể chạm phải
. Đối với ông, lý tưởng
Duy Tân cũng do đó mà rất mạnh : vì phải lo nghĩ chuyện đánh Tây, nhưng
hàng ngày, thấy sức mạnh kinh khủng của Tây về mọi phương diện thì
không thể nào tin là chỉ với súng ống hay một số người đào luyện ở ngoại
quốc là đủ. Cần phải tự làm mạnh, làm mới những khối sĩ phu và quần
chúng đông đảo đã ! Không tự làm mạnh, làm mới quần chúng, đất nước thì
chuyện đánh Tây chỉ là chuyện gây lại những thất bại thảm thương !
Đó, ông chính là con người phức tạp ấy. Sự phức tạp đã khiến ông gắn
liền vào cả hai ông Phan một lúc. Và khi ông Phan sào Nam đông độ thì
nhân có một người học trò của ông, ông Huỳnh thượng Trung ở trong Nam
ra mời, cả ba vị lãnh tụ của phái Duy Tân : Phan châu Trinh, Trần quý Cáp,
Huỳnh thúc Kháng cùng lên đường vào Nam cổ động cho Dân quyền, tân
văn hóa, tân sinh hoạt.
Tôi gọi ba lãnh tụ vì kể từ đây, ba bậc đại khoa danh tiếng lừng lẫy ấy
sẽ được mặc nhiên chấp nhận như những lãnh tụ lớn của Phong Trào Duy
Tân, vượt ra khỏi tỉnh nhà.
