NAM DU
« NGHỆ TĨNH và Nam Nghĩa » từ phái văn học đến phái Cần Vương
nghĩa hội thường một mạch câu thông với nhau. Đến phong trào Tân Học
cải cách cùng Đông học cán dùi trống một nhịp với nhau »
. Nhận xét của
Huỳnh thúc Kháng rất đúng. Vì phần lớn dân Nam Nghĩa (Quảng Nam,
Quảng Ngãi) là hậu duệ của Nghệ Tĩnh di cư vào, trong huyết quản còn
nhảy những nhịp máu quen chịu đựng và phấn đấu. Rồi sau này, vì những
liên quan lịch sử, lại ở vào một khu vực cần phải liên tục phấn đấu nên
giòng máu ấy chưa loãng mà chỉ gia tăng những sắc thái mới do các cửa
biển cung cấp. Phan sào Nam vào Quảng Nam, Phan châu Trinh ra Nghệ
Tĩnh sau này cũng là tiếp tục cái mạch câu thông truyền thống đó.
Song trước khi tung ra miền Nghệ Tĩnh và Bắc, các lãnh tụ của Phong
Trào đi vào Nam là vì một duyên do : Người Quảng Nam đối với các tỉnh
trong vẫn có liên lạc mật thiết vì con cháu họ hễ lớn lên, một số không nhỏ
thường tìm cách lần lượt dẫn nhau vào Nam hoặc để kiếm việc làm, để buôn
bán và một số khác những nhà nho, sẽ giữ một vai trò đặc biệt. Họ nhờ biết
chữ nghĩa, nhưng chả đậu bằng cấp gì cao hơn cái tú tài, thường hoặc đi làm
văn nghệ nhà nghề, hoặc làm thầy giáo. Làm văn nghệ có khi chẳng cần học
hành gì, như đi nói vè. Còn làm thầy giáo thì khá đông và có một địa vị tinh
thần rất lớn. Nghề này nguyên trước chỉ có những người Bắc và người Nghệ
làm thôi, chính ở Quảng Nam, thầy Bắc và thầy Nghệ cũng rất nổi tiếng.
Nhưng từ khi việc học hưng thịnh, Quảng Nam bắt đầu « xuất cảng » thầy
học bên cạnh đường bát, lãnh đen… Ông thầy Quảng cùng thầy Bắc, thầy
Nghệ đến Bình Định thì thường dừng lại rồi từ đấy họ nhường chỗ cho ông
thầy Quảng tự do thao túng thị trường Chữ nghĩa. Mới đây nhà văn Võ
Phiến có bảo tôi : « Ở Bình Định nổi tiếng nhất là những ông thầy Quảng,
thầy Bắc. Thầy Bắc là thầy Bắc Kỳ hay Nghệ, Tĩnh mà dân địa phương
không phân biệt được. Chưa có một ông thầy nào người Bình Định nổi tiếng
bằng những ông thầy này cả ». Ấy, Bình Đình lừng lẫy thời Tây Sơn và gần
kinh đô, lại có trường thi, thế mà việc học còn chưa thật mở mang rộng
