khắp, chưa tự cung cấp đủ giáo sư trong thời gần đây thì các tỉnh từ Phú Yên
trở vào nhu cầu ông thầy, nhất là thầy giỏi cấp thiếp tới đâu. Muốn học thầy
Quảng, thường có hai cách : đón những ông thầy Quảng về tại làng, tại tỉnh
để học. Nhưng số giáo sư đó giỏi lắm chỉ đậu đến tú tài và không phải ai
cũng lỗi lạc. Còn muốn tìm thầy học rộng, kinh nghiệm nhiều trong việc học
để có thể thi đỗ trung khoa, đại khoa, phải vượt núi, băng ngàn ra tại Quảng
Nam như trường hợp các học sinh trong Nam ra học với Trần quí Cáp. Còn
trong Nam Kỳ (xưa gọi Nam Trung) thì số thầy Quảng lưu lạc trong đó chắc
khá đông. Hồ hữu Tường vẫn nhắc đến ông thầy Quảng trong các tác phẩm
của ông, rồi ông lấy ba chữ ấy đặt tên cho một bộ tiểu thuyết. Điều này
chứng minh việc học chữ Hán trong Nam xưa thật khó khăn và sĩ phu
Quảng Nam đã cống hiến một phần hết sức lớn lao vậy.
Vậy, chắc chắn « Nam Du » (các tỉnh cuối Trung Việt và cả Nam Kỳ) là
một mục tiêu rất đúng, không chỉ vì Duy Tân mà còn vì cái ẩn ý chính trị
bao hàm trong đó. Từ xưa nay, các tỉnh miền Nam đều có liên lạc nhiều
phương diện với Quảng Nam như đã nói trên mà đất đai trong đó đều do nhà
Nguyễn khai thác nên còn có những liên hệ với Miền Trung về tình cảm.
Người Nam chất phác, thường dám vị nghĩa mà hoạt động, mà hy sinh nên
chắc vào đó thì thế nào cũng gây được cơ sở vững vàng, rộng rãi và tương
đối dễ dàng.
Vả chăng, miền ngoài có đủ nhân tài
, họ có thể cung cấp những người
hướng dẫn rồi tự chủ trương, tự tổ chức lấy được. Chứ trong Nam, nhân tài
còn ít, phải đi đến tận nơi gây một nhận thức sâu sắc, chỉ dẫn cách tổ chức tỉ
mỉ mới mong có kết quả chắc chắn, lâu dài.
Đoàn cổ động tiền phong của phong trào, ngoài các nhân vật kể trên, có
lẽ còn nhiều người. Nhưng tới nay tôi phải kiếm trên nhiều tài liệu khác
nhau mới thấy có hai tên : Huỳnh thượng Trung, ông Ích Đường (con ông
Ích Khiêm). Ích Đường lúc ấy còn nhỏ lắm, sau này sẽ theo Phan châu Trinh
ra Bắc rồi trở thành lãnh tụ của Phong Trào chống thuế 1908.
Lên đường tháng hai năm 1905 (kỷ tỵ), ta chắc lúc ấy họ đã phải hoàn
thành công cuộc thức tỉnh sĩ phu tỉnh nhà và đã có một lực lượng vững
