hẳn nhờ cửa kính đóng mở tùy tiện, vách không âm u một màu sơn đen, sân
nhà tù có vườn bông, cây cảnh. Tù được ra chơi, trò chuyện hay dạy học
lẫn nhau. Sách có quyền mượn của thư viện St. Petersburg. Ban quản đốc
Khám Schlusselburg còn phải cấp thêm đất để phạm nhân trồng hoa, trồng
rau tổng cộng 450 thứ khác nhau. Hồi đó nhà tù còn có phòng trưng bày thủ
công khoa học, có xưởng mộc, lò rèn. Kiếm được tiền ở trong tù có quyền
gởi mua sách chính trị hay mua tháng, mua năm báo ngoại quốc. Thư từ
cho gia đình rất dễ dàng
.
Nữ phạm nhân Vera Finger nhớ lại tình trạng ngược đời hồi đó: lớn lối, la
hét không phải giám thị mà là phạm nhân. Năm 1902 một thầy chú không
chịu chẳng đơn bị bà ta lồng lộn, xé rách cả cầu vai. Vậy mà ông Thanh tra
đến xét còn phải xin lỗi!
Tại sao chế độ tù tội hồi ấy lại tử tế, nhân đạo vậy? Finger cho rằng tại
quản đốc và giám thị còn là những người tốt, biết cư xử đàng hoàng, vả lại
"ở tù lâu đâm quen mặt, quen nết". Cũng có thể vì phạm nhân hồi đó vừa
khôn khéo vừa có tư cách. Nhưng theo tôi đó là nhờ ảnh hưởng của thời đại
xã hội vừa được một ngọn gió tự do, ngọn gió mới thổi tạt qua, xua đuổi
hết mây mù ám chướng khiến đời sống dễ chịu, lòng người phơi phới. Nếu
không thì tội xé cầu vai, nhục mạ giám thị hẳn sẽ lãnh 9 gam chì!
Nói chung chẳng phải nhà nước đã làm đẹp cho chế độ nhà tù thời Nga
hoàng, cải thiện đời sống phạm nhân. Chính trào lưu xã hội với ngọn gió tự
do, cách mạng đầu thế kỷ XX đã trông cậy một sự thay đổi bộ mặt khám
đường. Triều đại Nga hoàng không phải đợi đến tháng Hai 1917 mới đổ sụp
mà từ cả chục năm trước đã lung lay nặng. Ở địa hạt ngục tù chẳng hạn, có
ai coi ở tù là xấu đâu? Con nhà danh giá còn có hân hạnh được ở tù mà.
Giám thị nhà tù thực sự bị coi là cai ngục, ngay sĩ quan Ngự lâm quân cũng
không thèm bắt tay! Chế độ nhà tù càng nới rộng – tức càng suy yếu – thì
chính trị phạm càng có giá trị và các đảng viên Cách mạng càng có thế lực,
càng coi nhẹ luật pháp nhà nước.
Thế rồi 1917 Cách mạng bùng nổ và từ 1918 trở đi chế độ nhà tù đổi khác
hẳn. Phải nói kể từ 1918 trở đi vì từ tháng Hai 1917 đến cuối năm trên toàn
