Láng giềng của Ba Lan, Cộng hòa Séc, một nước Đông Âu không gia
tăng tỷ phú kể từ sau cuộc xa lìa Liên Xô, cũng có phong cách tương tự. Khi
tôi gặp Andrej Babiš, một tỷ phú ngành nông nghiệp, người từng giữ chức
Bộ trưởng Tài chính của Séc, tại Prague tháng 5-2014, tôi ấn tượng về cách
nhà chính trị dân túy xuất thân từ trùm tư bản này nói về những thế mạnh
kinh tế của đất nước mình, mà theo nhiều nghĩa là một điểm sáng trong bối
cảnh châu Âu khó khăn. Hầu hết các Bộ trưởng Tài chính đều bỏ công rất
nhiều để quảng bá đất nước của họ với các nhà đầu tư, nhưng Babiš thì
không. Thay vào đó, ông pha trò về cuộc đấu đá chính trị ở Prague và “ma
trận tham nhũng đã hình thành” từ lúc chủ nghĩa cộng sản sụp đổ. Cách này
dường như hơi kịch tính, nhưng đó là điều ta muốn thấy ở tầng lớp tinh hoa
dân tộc: không thái quá, không tự mãn, và cảm giác khẩn trương ngay cả
trong những lúc khá thuận lợi.
Thế rồi ta lại có những trường hợp bất thường như Nhật Bản, nơi mà tỷ
trọng GDP do các tỷ phú nắm – 2% – thấp một cách bất bình thường đối với
một quốc gia giàu có. Người ta không khỏi nghi ngờ phải chăng đây là triệu
chứng bất lực kinh niên của nền kinh tế trong việc tạo ra những khối tài sản
lớn. Một số nghiên cứu học thuật cho thấy sự tăng trưởng thường chậm lại
khi bất bình đẳng nằm ở mức rất cao nhưng cả khi nó nằm ở mức rất thấp.
Mặc dù hơi kỳ quặc khi cho rằng tầng lớp tỷ phú quá nhỏ sẽ bất lợi cho quốc
gia, đây có thể là trường hợp của Nhật Bản, và một số người Nhật dường
như nhận ra điều này. Họ có một từ, aku-byōdō, dịch ra là “chủ nghĩa bình
quân tệ hại” và được các nhà phê bình dùng để mô tả nền văn hóa doanh
nghiệp và chính trị trọng thưởng cho thâm niên thay vì cho thành tích và
tinh thần chấp nhận rủi ro. Ai cũng được ghi công vì đã bám trụ với công
việc, nhưng không ai được thưởng vì sự vươn lên. Những tỷ phú Nhật đang
lên như Hiroshi Mikitani, một trùm tư bản thương mại điện tử được biết đến
vì đã áp dụng ý tưởng từ văn hóa doanh nghiệp Mỹ và chỉ trích đồng hương
về sự kém thông thạo tiếng Anh, được truyền thông chú ý rất nhiều vì họ
khác thường. Thật chẳng phải là một dấu hiệu tốt lành khi sự năng động lại
bị xem là lạc điệu.
