người là liễn chữ Nho mang dòng chữ “Thất phu hữu trách”, là đoạn sau của
câu tục ngữ Hán Việt nổi tiếng “quốc gia hưng vong thất phu hữu trách” (Nước
nhà hưng thịnh hay lúc suy vong, dân thường cũng phải có trách nhiệm).
Nhìn ngắm bức tranh, thấy rằng cái tên “Trước ngày khởi nghĩa” có lẽ thích
hợp hơn. Tâm trạng ba chàng trai thời “xếp bút nghiên theo việc đao cung” đầy
vẻ rắn rỏi nhưng có gì đó trầm tư, suy tính và chấp nhận bước vào cuộc chiến
đấu chống ngoại xâm, dù chỉ là kẻ “thất phu”, người dân áo vải vô danh. Sự
thể hiện hơi mang tính tượng trưng như một thủ pháp của sân khấu. Họa sĩ
Nguyễn Hoàng Hoanh thừa nhận như vậy. Ông nói: “Tôi nhận thấy bức tranh
hơi có tính sân khấu, nên chưa cảm thấy hài lòng về nó”.
Họa sĩ nào cũng có những bức tranh mà bản thân không cảm thấy vừa lòng.
Nhưng bức tranh Khởi nghĩa lại có số phận không bình thường. Khi vẽ xong,
một người thân quen của tác giả là họa sĩ Văn Ý đến thăm. Thấy bức tranh này,
ông Văn Ý tỏ ý muốn mang về Sài Gòn để dự cuộc thi Văn học Nghệ thuật
Quốc gia hằng năm. Ông Hoanh vốn dễ tính, sao cũng được. Bức tranh được
mang đi.
Câu chuyện dần quên đi cho đến khi báo chí công bố giải thưởng Văn học
Nghệ thuật quốc gia đầu năm 1970, thông báo 12 bộ môn văn học nghệ thuật
được trao giải, bao gồm Hội họa, Nhiếp ảnh, Văn, Thơ, Kịch nói, Biên khảo,
Ca kịch, Điêu khắc, Âm nhạc, Điện ảnh.v.v... Bức Khởi nghĩa của ông
Nguyễn Hoàng Hoanh được trao giải Nhất, giải cao nhất bộ môn Hội họa với
trị giá giải thưởng là 200.000 đồng, cộng thêm 20.000 đồng để đi du khảo tại
Huế và Văn bằng, Huy hiệu kỷ niệm. Giải nhì là bức tranh Một ngày qua của
họa sĩ Đỗ Quang Em và giải ba là bức Phân hóa của họa sĩ Trương Đình Hải.
Cùng nhận giải trong các bộ môn khác có những tác giả và tác phẩm nổi tiếng
như: Biên khảo Việt sử có giải Nhất cho Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ
1771-1802 của Tạ Chí Đại Trường. Văn có giải Nhất cho Những sợi sắc
không của Túy Hồng. Thơ có giải Nhất cho tập Sầu ở lại của Tạ Ký. Điêu
khắc có giải Nhì cho tượng của Lê Thành Nhơn...
