một toa xe lửa: ông tưởng tàu sẽ chạy về phía trước, nhưng nó lại chạy về
phía sau, và ông bỗng nhiên nhận ra hướng đi thật của con tàu.
"Phải tất cả đều không ổn, - ông tự nhủ, - nhưng điều đó cũng chả sao.
Có thể, có thể làm cho nó "ổn". Thế nào là "ổn?" - ông tự hỏi và bỗng nhiên
lặng người đi.
Đó là vào cuối ngày thứ ba, một giờ trước khi ông chết.
Đúng lúc ấy chú học sinh trung học khe khẽ lén đến với cha và bước
lại gần giường ông. Người hấp hối vẫn kêu la tuyệt vọng và dang hai tay ra.
Một bàn tay của ông rơi trúng đầu chú học sinh. Chú nắm lấy bàn tay đó,
áp sát vào môi mình và òa khóc.
Vừa lúc ấy Ivan I lyich lăn xuống đáy lỗ, nhìn thấy ánh sáng và phát
hiện ra rằng ông đã sống không ra sống, nhưng chuyện đó còn có thể sửa
chữa được. Ông tự hỏi: Thế nào là "ổn", và lặng người đi, chăm chú lắng
nghe. Lúc ấy ông cảm thấy có người hôn bàn tay mình. Ông mở mắt nhìn
con trai. Ông đâm ra thương hại nó. Bà vợ bước lại gần ông. Ông nhìn bà.
Bà há mồm, nước mắt không lau đầm đìa trên mũi và má, bà nhìn ông với
vẻ mặt tuyệt vọng. Ông đâm ra thương hại bà.
"Phải, mình giày vò họ, - ông nghĩ. - Họ đáng thương, nhưng khi mình
chết, họ sẽ dễ chịu hơn". Ông muốn nói ra điều đó, nhưng không còn sức
để nói. "Vả chăng nói để làm gì, phải làm cơ", - ông nghĩ. Ông đưa mắt cho
vợ, chỉ đứa con trai và nói:
- Dẫn nó đi... thương... cả mình... - ông còn muốn nói "hãy tha thứ cho
tôi", nhưng ông lại nói "hãy để cho tôi đi", nhưng không đủ sức nói lại, ông
khoát tay, vì biết rằng người nào cần nghe sẽ hiểu.
Và bỗng nhiên ông thấy rõ ràng rằng cái đã đày đọa ông và không
buông tha ông bỗng nhiên thoát hết ra ngay từ hai phía, từ hàng chục phía,
từ tất cả mọi phía. Thương xót họ, phải làm thế nào để cho họ khỏi phải
