thú ngoài biển, xem xét núi sông để bày mưu tính kế. Trở về, Dật thuật lại
rồi trình bày kế sách đánh ra Bắc. Chúa nghe xong cả mừng, bảo:
- Ngẫm xem diệu kế của ngươi, dẫu mưu thần đời xưa chẳng qua cũng chỉ
đến thế!
Bèn cử Nguyễn Hữu Dật làm đốc chiến, cùng Tiết chế Nguyễn Hữu Tiến
đem quân thuỷ bộ vượt sông Gianh đánh Trịnh. Hai tướng phối hợp ăn ý,
chiếm được bảy huyện của Nghệ An từ Bố Chính trở vào. Cuộc chiến kéo
dài, Nguyễn không tiến tiếp được ra phía Bắc, nhưng Trịnh cũng mất năm
năm mới đuổi được quân Nguyễn ra khỏi những vùng đất bị chiếm đóng.
Trước khi rút về, quân Nguyễn đem theo một số lớn dân cư ở Nghệ An,
làm nguồn nhân lực khai khẩn những vùng đất mới, trong đó có tổ tiên bốn
đời của anh em Tây Sơn. Chính họ về sau trở thành lực lượng lật đổ các
chúa Nguyễn, tạo điều kiện để Trịnh tiến vào chiếm Phú Xuân.
Năm 1672, cả hai bên Trịnh - Nguyễn đều nhận thấy không thể thôn tính
được nhau. Tính ra trong bảy lần giao tranh, chỉ trừ lần đụng độ thứ năm là
lâu, còn các lần khác chỉ xảy ra trong vài tháng, có khi chưa đầy một tháng.
Khoảng cách giữa các cuộc chiến cũng khá dài, thường 5 - 7 năm, có khi tới
hàng chục năm. Đó là khoảng thời gian để hai bên củng cố lực lượng cho
một cuộc giao tranh mới. So với cuộc chiến Nam - Bắc triều thì cuộc Trịnh -
Nguyễn phân tranh không ác liệt bằng, song rút cuộc, cả hai bên đều kiệt
quệ về sức người sức của, nên cuối cùng phải chấp nhận đình chiến, chia cắt
lâu dài.
Sông Gianh, tên chữ là Linh Giang, trở thành ranh giới chia cắt nước Đại
Việt từ đó. Họ Trịnh không thể tiến vào chiếm Thuận Hóa nên tập trung diệt
tàn dư nhà Mạc ở Cao Bằng (1677), củng cố địa bàn Bắc Bộ. Họ Nguyễn
không thể ra Thăng Long nên dồn sức diệt Chiêm Thành, lấn Chân Lạp để
mở mang bờ cõi vốn nhỏ hẹp về phía Nam. Hai bên đều có những chúa cai
trị giỏi nên ổn định được lãnh thổ suốt hơn 100 năm sau.
Nhiều sử gia cho rằng, “Trịnh - Nguyễn phân tranh” là một vết đen trong
lịch sử. Vì quyền lợi ích kỉ của dòng họ mình, cả Trịnh và Nguyễn đã xúc
phạm đến tình cảm dân tộc và ý chí thống nhất thiêng liêng của người dân
