∗
∗ ∗
Là một nho gia, Lê Quý Đôn luôn ý thức mang tấm thân phục vụ triều
đình. Cũng may, đường hoạn lộ của ông khá suôn sẻ, mặc dù ông luôn phải
thuyên chuyển đi nhiều nơi, thực hiện nhiều nhiệm vụ khác nhau. Khi thì
ông được làm ở “môi trường” gần với sở trường mà cũng là sở thích của
ông, như Hàn lâm viện, Bí thư các...; ở đó ông tha hồ làm việc với sách vở,
chữ nghĩa. Khi ông được cử đi thanh tra các “điểm nóng” về sự nhũng lạm
của quan lại địa phương, hay khám duyệt hộ khẩu, điều tra tình cảnh thống
khổ của dân đen; ở đâu ông cũng dâng biểu xin vua cho thi hành chính pháp
với quan và giảm bớt thuế má cho dân. Khi thì ông được cử đi sứ, đi coi thi,
đi trị nhậm phương xa, thậm chí có không ít khi còn biệt phái sang ban võ lo
việc nhà binh... Đi đâu, làm công việc gì ông cũng chẳng quản, và thường là
“hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ”, được vua ban thưởng, chúa ban tước. Lê
Quý Đôn được Trịnh Doanh rồi Trịnh Sâm tin đến mức, khi có kẻ tố cáo,
gièm pha ông, chúa nói ông là bậc đại thần, bỏ đi không xét. Tuy nhiên, xã
hội phong kiến khi ấy đã suy tàn, ông có muốn đề xuất, thay đổi điều gì
cũng khó được thực thi. Là nhà nho, chịu ơn dày của chúa, nhưng trước sự
trì trệ của cung vua, phủ chúa, ông đã phải xin về hưu. Lời sớ xin được nghỉ
chốn quan trường của ông nói thẳng: “Tấm thân từng đi muôn dặm còn sống
về được, lại gặp cảnh vợ chết, con thơ phiêu bạt chỗ giang hồ, thần thực
không thích làm quan nữa, xin cho về làng.” Được chấp thuận, ông trở về
quê “đóng cửa, viết sách”, như Phan Huy Chú về sau có viết.
Năm Giáp Thìn (1784), Lê Quý Đôn ốm nặng, ông về quê mẹ là làng
Nguyễn Xá (nay thuộc huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) để chữa trị. Bệnh
không khỏi, ông mất ngày 14 tháng Tư âm lịch, thọ 58 tuổi. Thương tiếc
ông, chúa Trịnh Tông đề nghị vua Lê Hiển Tông cho bãi triều ba ngày, đồng
thời truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công bộ Thượng thư. Đến khi vua Lê Chiêu
Thống lên, ông được gia tặng tước Dĩnh Quận công...
Những “danh hiệu”, “tước hiệu” ấy bấy giờ xem ra có vẻ thật to, thật quan
trọng! Nhưng với thời gian, tất cả đều trở thành hư danh. Thậm chí với bạn
