SỬ TRUNG QUỐC - Trang 153

Triết học đời Hán kém xa đời Tiên Tần nhưng văn học thì phong phú hơn.

a. Văn xuôi
Văn xuôi đời Tiền Hán làm mẫu mực cho đời sau, cũng như thơ thời Thịnh
Đường[6]: văn và chất (hình thức và nội dung) đều đẹp đẽ, xứng nhau, lời
thì gọn, cô, bình dị, tự nhiên mà hùng, nội dung thì tình cảm dào dạt, tư
tưởng sâu sắc.
Văn nghị luận (200-168) tác giả bài Trần chính sự xét về chính trị và hình
thế Trung Quốc, bài Quá Tần luận vạch những tội lỗi của nhà Tần, bài Trị
an sách, nghị luận minh bạch mà lòng nhiệt thành.
Vương Sung có óc phê bình sâu sắc, ghét lối văn hoa mĩ và cả lối mô
phỏng cổ nhân. Chủ trương của ông là viết để người ta hiểu (vì vậy không
nên dùng cổ văn) và diễn hết ý thì thôi.
Văn tự sự thì bộ Sử kí vĩ đại của Tư Mã Thiên (145- 87?) là một tác phẩm
bất hủ chẳng riêng của Trung Quốc mà của cả nhân loại nữa.
Đứng về phương diện sử học nó có bốn đặc điểm:
- Nó là bộ sử đầu tiên chép về nhiều đời, không như các bộ sử trước chỉ
chép riêng một đời (như đời Xuân Thu), có khi một nước nhỏ (như nước Lỗ
chẳng hạn).
- Sử gia trước ông chép về nước nào thì theo niên đại nước đó, mà niên đại
mỗi nước một khác, nhìn vào không sao tìm được manh mối, không biết
được năm thứ ba đời Chu Hiến Vương là năm nào đời vua nào ở Tề, Sở,
Tống, Ngụy... Tư Mã Thiên gỡ mối bòng bong đó cho ta, trong phần Biểu,
đối chiếu các niên đại với nhau.
- Ông không chỉ chép hành vi của vua chúa mà còn ghi cả văn hóa, lễ nhạc,
triết học, văn học... Sử gia châu Âu tới thế kỉ XVIII mới có nhãn quan rộng
như vậy. Ông đã hơn hẳn những sử gia Hi Lạp, La Mã rất xa.
- Thái độ của ông thành thực: điều nào chưa nghiên cứu rõ thì tồn nghi, nếu
có nhiều thuyết khác nhau thì kể hết.
Văn ông tuy bình dị mà hùng mạnh, siêu dật, có khi bóng bảy, nhiều khi
thắm thiết, nên cảm người rất sâu, ảnh hưởng lớn đến đời sau.
Qua đời Hậu Hán, xuất hiện một sử giả nữa: Ban Cố (32-92), anh của Ban