đảng cướp khỏang 50 tên mà triều đình phải tới 1.000 quân Mông Cổ tới
mới dẹp nổi. Hốt Tất Liệt cấm dân của ông Hán hóa nhưng cấm sao nổi.
Đời sống Trung Hoa có nhiều cái thú quá, nhất là đời sống ở Hàng Châu,
Karo Korum làm sao sánh được. Thức ăn toàn là mỹ vị, y phục toàn là lụa
gấm, thèm thanh sắc của thiếu nữ Trung Hoa nữa ... Thế hệ Mông c Cổ đầu
tiên làm chủ Trung Hoa là thế hệ chiến sĩ có thể chống nổi với những sự
cám dổ đó, thế hệ sau sinh ở Trung Hoa tất thích sống trong lâu đài hơn là
trong lều, ăn nem, chả của Trung Hoa hơn là ăn thịt ngựa và uống sữa nữa.
Vì vậy mà nhà Nguyên làm chủ Trung Hoa chưa được 90 năm đã bị đuổi
về các cánh đồng của họ. Mà chẳng riêng nhà Nguyên các Hãn quốc khác
cũng vậy, cũng chỉ giữ được thuộc địa khoảng 100 năm, trừ Khâm sát hãn
quốc nằm ở phía Bắc hoang vắng, xa xôi, là tồn tại được hai thế kỷ rồi mới
bị Nga diệt. Vậy một dân tộc dù hùng cường tới đâu cũng không thể thịnh
hoài được; kẻ bị trị dù yếu tới đâu mà còn giữ được ngôn ngữ , truyền
thống thì tất có lúc sẽ đuổi được kẻ thù đi.
D. VĂN HÓA
Trên tôi đã nói về tình hình xã hội và kinh tế đời Nguyên, nên trong mục
cuối cùng này tôi chỉ xét về văn hóa.
- Tôn giáo nói chung khá phát đạt, nhưng Phật Giáo đại thừa không thêm
được một tôn phái nào; Phật Giáo có phần bị nén mà Lạt Ma giáo được đề
cao nhất, rồi tới Hồi Giáo.
- Về triết học. Hán Hành đem cái học của Chu Hi truyền bá ở phương Bắc,
không phát huy thêm được gì.
Một điều ngộ nghĩnh đáng ghi là một chí sĩ cuối Tống đầu Minh tên là
Đặng Mục, viết hai thiên Quán Đạo và Lại Đạo chê chế độ quân chủ tập
quyền và quan liêu là không hợp lý. Ông bảo : " Vua lấy thiên hạ làm của
riêng, tàn hại nhân dân để làm vui cho mình ...., thu thập thật nhiều tài vật,
sợ người khác đoạt mất. lại đặt ra quân đội, hình pháp để tự vệ như vậy thì
cái họa tranh đoạt không khi nào ngưng được ..." quan lại lớn nhỏ ... chơi
bời, ăn không ... hại hơn là hổ báo, đạo tặc..., họ đoạt cái ân của dân, dân
làm sao khỏi oán phẫn, nổi loạn ! Chỉ có cách là phế vua, đuổi quan đi, để
dân tự trị thì mới an lạc được. Chế độ quân chủ đã tới lúc bị oán quá rồi,
