SỬ TRUNG QUỐC - Trang 394

Điều ước Bắc Kinh thật tai hại cho Trung Quốc:
1. Điều ước tuy chỉ ký với Anh, Pháp, nhưng các nước khác cũng đòi
quyền ngang với Anh, Pháp, về việc buôn bán, truyền giáo, nhất là quyền
lãnh sự tài phán, quyền này làm cho Trung Hoa mất chủ quyền tư pháp.
2. Vì được mở thêm non một chục thương khẩu nữa mà tư bản của liệt
cương tự do xâm lược Trung Quốc.
3. Giáo sĩ được tự do truyền giáo, thường dân của liệt cường có hộ
chiếu được tự do du lịch trên lãnh thổ Trung Quốc, như vậy là họ tha hồ
làm tình báo cho chính phủ họ.
4. Trung Quốc mất chủ quyền về quan thuế, thì công nghiệp, thương
nghiệp bị phá hoại, kinh tế suy.
5. Một hậu quả bất ngờ nữa là số bạc của Trung Quốc chạy ra ngoại
quốc nhiều quá (vì khoản bồi thường), thêm lẽ kinh tế suy sụp, mà từ triều
đình đến nhân dân đều nghèo, triều đình phải lạm phát giấy bạc, rồi vay
tiền của ngoại quốc để trả nợ, mà vay của họ thì phải có gì đảm bảo, thế là
phải nhường họ những lợi này lợi nọ về kinh tế, cứ mỗi năm một số, riết rồi
thành một thảm họa.
Nhà nước và dân chúng nghèo thêm, nhưng trái lại một số thương gia
và một số trong giới trung lưu hợp tác với ngoại nhân, làm giàu rất mau, họ
học thói của người Âu, mở hội buôn, mở các xí nghiệp kinh doanh như
người Âu, gởi con qua ngoại quốc học. Họ đại đa số ở miền các hải khẩu
Đông Nam, từ Thượng Hải trở xuống đến Quảng Đông. Họ Âu hóa lần lần
thành một giới bourgeois của Trung Quốc, cũng có tinh thần cải cách, xũng
tin ở sự tiến bộ như hạng bourgeois Châu Âu sau cách mạng Pháp (1789),
họ khác hẳn giai cấp sĩ, và đại điền chủ các triều trước. Họ so sánh những
quan niệm của phương Tây và Trung Hoa, thấy Trung Hoa lạc hậu, và họ
nẩy ra ý làm cách mạng. Đa số những nhà cách mạng Trung Hoa một thế
kỷ nay đều ở miền nam (Quảng Đông, Phúc Kiến…), chính vì lẽ đó. Trái
lại, từ Thượng Hải trở lên phía Bắc, dân chúng nghèo, ít học thủ cựu.
(1). Về chi tiết các chiến tranh giữa Trung Hoa và các nước Châu Âu,
Nhật,… các bộ sử chép hơi khác nhau; chăng hạn về điểm này, các bộ sử