Dẫn nhập
KINH TẾ HỌC CHO MỌI NGƯỜI
Phúc âm thánh Matthew, trang 25, dòng 14-29, thuật lại lời dạy của Jesus
Chúa cứu thế về tài năng như sau: “Vì phàm ai đã có thì sẽ được cho thêm
và sẽ có dư thừa; còn ai không có, thì ngay cái đang có, cũng sẽ bị lấy đi.”
Nếu không xét đến ngữ cảnh, câu nói trên không thể hiện chút trí tuệ nào
của một nhà tiên tri vĩ đại, người từng tuyên bố rằng lòng nhân từ sẽ ngự trị
thế giới; song nếu xét trong ngữ cảnh phù hợp, có thể hiểu Jesus cho rằng
nếu biết cách đầu tư tiền của (tính bằng đơn vị “talents”) thì con người sẽ
trở nên giàu có hơn. Một người đầy tớ được trao cho năm talents nếu biết
cách đầu tư sẽ đem về cho chủ mười talents. Một người đầy tớ được trao
cho hai talents nếu biết cách đầu tư sẽ đem về cho chủ bốn talents. Nhưng
nếu được trao cho một talent và người hầu đó đem cất kỹ vào hộp thì cuối
cùng cũng chỉ có thể trả lại một talent duy nhất cho chủ. Khi đó, ông chủ sẽ
yêu cầu người đầy tớ ngại rủi ro này trao một talent đó cho người biết cách
biến năm talents thành mười talents – nghĩa là người kiếm được nhiều tiền
nhất lại được ban thêm của cải. Vậy là kẻ giàu càng giàu thêm.
Hẳn lời dạy của Chúa Jesus thâm sâu hơn câu chuyện mang tính kinh tế về
lựa chọn phương cách đầu tư đúng đắn, song tôi muốn xem lời dạy này như
một ngụ ngôn về tâm hồn của thị trường. Vào những năm 1960, nhà xã hội
học Robert K. Merton đã tiến hành một nghiên cứu quy mô lớn về cách
thức các ý tưởng khoa học được khám phá, công nhận trong một thị trường
ý tưởng – ông coi khoa học như một thị trường. Merton nhận thấy các khoa
học gia lỗi lạc thường có uy tín lớn hơn mức xứng đáng đơn giản bởi họ là
những tên tuổi lớn, trong khi các cộng sự giúp việc và các nghiên cứu sinh
– những người đảm nhận phần lớn công việc – lại chẳng hề được biết đến.
Một hiệu ứng phổ biến tương tự cho thấy những ý tưởng sáng tạo và những
