Nhà nghiên cứu Nguyễn Ngọc Hiền khi viết về những việc làm của
Nguyễn Hữu Cảnh, đã miêu tả: “Những hành động khoan hòa, thiết thực,
những cử chỉ ưu ái thật lòng của ông đã làm cho đồng bào vô cùng cảm
mến.”
Tháng 4 năm 1700, Nguyễn Hữu Cảnh kéo quân về đóng ở cồn Cây Sao
(nay thuộc Chợ Mới, An Giang), người dân nhớ ơn ông gọi là Cù Lao Ông
Chưởng. Một tháng sau, Nguyễn Hữu Cảnh mất, nằm trên giường, ông
gượng cười mà ứa nước mắt: “Ta muốn hết sức báo đền ơn nước nhưng số
trời có hạn, sức người làm được gì đâu?” Ai nghe cũng không cầm được
giọt lệ.
Chúa nghe tin ông mất, vô cùng thương tiếc. Để tưởng nhớ công ơn mở
cõi của ông, cứ đến ngày 10 tháng 5, toàn vùng Tây Nam Bộ lại làm lễ giỗ
ông. An Giang gọi ông là người khai phá tỉnh, còn Quảng Bình cho tôn tạo
lăng mộ của ông ở Lệ Thủy, đền thờ và tượng ông có ở khắp nơi.
Như vậy, dưới thời Nguyễn Phúc Chu và danh tướng Nguyễn Hữu Cảnh,
đất Chân Lạp và Chăm Pa đã là của chúa Nguyễn. Sài Gòn, Đồng Nai trở
thành trung tâm hành chính của Đàng Trong.
1.7. Chúa Ninh
Năm 1725, chúa Nguyễn Phúc Chu mất, con ông là Nguyễn Phúc Chú kế
vị, dân gian gọi là chúa Ninh. Chúa Nguyễn Phúc Chú ở ngôi 13 năm, tiếp
tục kế tục sự khai phá và sáng suốt của sáu đời chúa Nguyễn trước. Vào
tháng Giêng năm 1726, trong không khí “Tháng Giêng là tháng ăn chơi” thì
chúa Ninh ban bố các điều răn, khuyên người dân siêng năng, hạn chế cờ
bạc rượu chè. Những giá trị đến nay vẫn còn có tác dụng.
Cũng như các đời chúa Nguyễn trước nổi tiếng với việc mở cõi, chúa
Nguyễn Phúc Chú cũng không phụ lòng cha ông khi năm 1732 tiến chiếm
thêm vùng đất ngày nay là Vĩnh Long, Bến Tre, dựng dinh Long Hồ trực
thuộc chủ Gia Định. Có lẽ khi đọc đến đây, nhiều người nghĩ rằng việc tiếm
