tình hình hiện tại, tấn công địch và uống máu quân thù không có gì khó đối
với chúng ta. Nhưng tôi e rằng như vậy sẽ chuốc lấy hận thù lớn hơn từ
phía nhà Minh. Để trả thù, để giữ thể diện cho một đế quốc lớn, họ sẽ gửi
tới một đạo quân mới và những tai ương của chiến tranh sẽ còn kéo dài. Tốt
hơn là nên lợi dụng cơ hội địch lâm vào cảnh cùng cực để làm hòa với họ
vì lợi ích của hai dân tộc.”
Sách Đại Việt sử ký (bản kỷ thực lục, quyển X, tờ 44a-44b) ghi rằng:
“Duy có Hành khiển Nguyễn Trãi ở nơi tham mưu, được xem thư bọc sáp
của Vương Thông gửi về nước nói: “Chớ tham chỗ đất một góc mà làm
nhọc quân đi muôn dặm; giả sử dụng quân được như số quân đi đánh khi
đầu, lại được sáu, bảy, tám đại tướng như bọn Trường Phụ thì mới có thể
đánh được; tuy nhiên có đánh được cũng không thể giữ được, nên biết rõ
thế mạnh yếu của giặc, mới khuyên chủ mặt chủ hòa. Vua Lê Thái Tổ nghe
theo và hạ lệnh cho các quân giải vây lui ra.”
Nhìn từ góc độ đó có thể thấy rằng, với việc phản đối trả thù quân Minh,
Nguyễn Trãi đã đụng chạm đến rất nhiều những vị tướng vào sinh ra tử có
đồng đội chết trận, điều bất lợi với ông trong chốn quan trường sau này. Mà
vụ án oan thiên cổ Lệ Chi Viên chính là kết quả.
Nói về Nguyễn Trãi ở khởi nghĩa Lam Sơn, Ức Trai không phải là một
quân sư hàng đầu bên cạnh Lê Lợi, ngài cũng không phải là một vị đại
tướng có công đầu dẹp loạn nơi tiền tuyến và vị thế trong nghĩa quân Lam
Sơn cũng khiêm tốn là Soạn chiếu thư như một hàn lâm học sĩ. Trong bảng
93 công thần mà Lê Thái Tổ lập sau khúc khải hoàn, tên của Ức Trai chỉ
xếp thứ 80, chức tước quan phục hậu so với những Phạm Vấn, Nguyễn
Chích, Đinh Liệt, Lê Văn Linh thì thật quá xa. Có thể nói rằng, tầm vóc của
Nguyễn Trãi phải đến đời sau mới nhìn nhận đúng. Đây là một giá trị mang
tính thời đại về triết học, về nhân nghĩa, về nho gia, về dân tộc. Ngay cả
trong Bình Ngô sách mà ông trình cho Lê Lợi, cái xuyên suốt chính là hai
chữ “tâm công”. Lê Lợi lấy được đất nước là nhờ chiến lược của Nguyễn
Chích nhưng lấy được lòng dân, há chẳng phải từ Bình Ngô sách hay sao?
