Tắc bị giam trong ngục rồi chết, Lượng xót thương rơi lệ. Lương chết năm
ba mươi sáu tuổi, Tắc chết năm ba mươi chín tuổi.
Tương Dương ký chép: ”Tắc sắp chết gửi thư cho Lượng viết: ”Minh
công coi Tắc như con, Tắc coi Minh công như cha. Mong Minh công nhớ
đến phong thái giết Cổn mà dùng Vũ, để quan hệ bình sinh giữa chúng ta
không vì việc này mà đứt đoạn, Tắc chết xuống hoàng tuyền cũng không ân
hận.” Đương thời ai cũng rơi lệ xót thương. Lượng thân đến bái tế, lại đãi
con côi của Tắc như khi Tắc còn sống. Tưởng Uyển khi ấy phụng mệnh
đến Hán Trung thăm hỏi có can Lượng rằng: ”Xưa nước Sở giết Đắc
Thần
mà Tấn văn công
lấy làm mừng rỡ. Nay thiên hạ chưa định đã
vội bỏ người tài chí, há chẳng đáng tiếc lắm sao.” Lượng sa lệ đáp: ”Tôn
Vũ sở dĩ có thể khắc chế người trong thiên hạ là nhờ có pháp luật nghiêm
minh. Âý là chuyện Dương Can
tùng. Nay bốn bể chia lìa, chính là lúc việc binh đao vừa mới bắt đầu, nếu
không thi hành pháp luật thì biết lấy gì để thảo phạt giặc giã.”
Tập Tạc Xỉ luận rằng: ”Gia Cát Lượng chẳng có tài lo toan hết mọi việc
quốc gia, há chẳng phải thế sao. Người làm tể phụ cần nghe lời can gián
mà giúp nước sao nỡ cố làm sai để thu xếp việc công; Sở Thành Vương khi
xưa hôn ám mà Đắc Thần chỉ biết nghĩ đến mình, cố đánh nên suy bại nặng
nề. Nay nước Thục ở nơi xa xôi nhỏ hẹp, nhân tài ít ỏi, lại giết người tuấn
kiệt, trở lại chọn dùng kẻ tầm thường, lấy pháp kỷ nghiêm minh thay cho
năng lực, ấy là cái lẽ không đánh mà bại vậy, dẫu có thành đại sự cũng khó
lắm thay. Vả lại Tiên Chủ từng răn bảo, Tắc không thể cho đảm đương việc
lớn, há chẳng phải nói hắn bất tài sao. Lượng nghe lời nhắc nhở mà chẳng
vâng theo, không xét ra Tắc là kẻ không dùng được. Làm Tể Tướng một
nước, muốn tận dụng hết tài lực trong thiên hạ nhưng không xét tài trao
quyền, tuỳ chí giao việc. Hiểu ra cơ sự thôi đã muộn, lại trái lời khuyên răn
của chủ, xét việc trong thất bại liền giết người hữu ích, thật khó gọi là trí
giả vậy.”
