giáo thầm kín (mystère), con người được thoát khỏi những sự ràng buộc,
cấm đoán thường ngày, được phá bỏ mọi phép tắc trong sinh hoạt hàng ngày.
Người Hy Lạp xưa kia gọi kiểu nghi lễ tôn giáo-thần thoại như thế là nghi lễ
Orgies (Orgiasme). Đó là kiểu nghi lễ tôn giáo thầm kín tiến hành vào ban
đêm ở trong rừng, trong núi. Những người hành lễ hình thành một đám rước
đuối, nhảy múa điên cuồng trong điệu nhạc giậm giật, kích động. Nghi lễ
Orgies không áp dụng đối với tất cả sự thờ cúng các vị thần mà chỉ áp dụng
đối với một số các vị thần, trong đó có Déméter, Perséphone, Dionysos.
Ngày nay từ ngữ “orgies” ngoài ý nghĩa lịch sử là một tôn giáo còn mang
thêm một ý nghĩa nữa chỉ sự phóng đãng, trụy lạc điên loạn (orgie). Do
nguồn gốc đó, thần Dionysos có một biệt danh là Lydie, tiếng Hy Lạp có
nghĩa là “giải thoát”, “buông thả”, “nở tung”, “bung ra”. Là vị thần của sự
phì nhiêu, của cây nho, có nghĩa là của cây cối, của loài thực vật, Dionysos
đồng thời trở thành vị thần của sự sinh tử, tái sinh của thiên nhiên. Trong
cuộc đấu tranh với tầng lớp quý tộc thị tộc để xây dựng nhà nước Cộng hòa
Dân chủ Chủ nô, nhà cầm quyền Pisistrate ở Athènes đã sử dụng việc thờ
cúng như một vũ khí. Việc thờ cúng Dionysos dần trở thành phổ biến khắp
đất nước Hy Lạp và nổi bật lên như là một tôn giáo chính thức của nhà nước
Athènes (thế kỷ VI TCN). Éleusis trước đó là một trung tâm thờ cúng nữ
thần Déméter, nay thêm vào Dionysos. Nơi đây nổi tiếng về những nghi lễ
diễn xuất-tôn giáo thầm kín (mystère) thờ cúng nữ thần Déméter,
Perséphone, và tiếp đến là Dionysos. Lúc đầu những nghi lễ này mở rộng
cho nhân dân tham gia nhưng từ thế kỷ V TCN chỉ giới quý tộc mới được
tham gia, từ đó dần hình thành một giáo đoàn Dionysos còn có một tên nữa
là Dionysos-Zagréos. Biệt danh này gắn liền với việc đưa tôn giáo Dionysos
vào phạm trù của học thuyết tôn giáo-thần thoại Orphisme. Chuyện về
Zagréos như sau:
Thần Zeus biến mình thành một con rắn để che mắt Héra, đến ái ân
với Perséphone. Cuộc tình duyên của hai người đem lại cho họ một đứa con
trai, tên gọi là Zagréos nhưng thực ra là Dionysos mà Zeus sẽ trao cho nó
nhiệm vụ cai quản thế gian. Để tránh sự truy lùng của Héra, thần Zeus giao
cho các thần Curètes nuôi Zagréos. Nhưng không thoát, Héra biết chuyện
bèn gọi các Titan đến giao cho nhiệm vụ phải thanh trừ Zagréos. Biết mình
đang lâm vào một tình cảnh hiểm nghèo, Zagréos biến mình thành đủ thứ,
khi thì ông già, bà lão, con gái, trẻ thơ; khi thì hổ, báo, sư tử, dê, cừu, chồn,
cáo... và cuối cùng biến mình thành một con bò mộng. Các Titan biết, lập tức
xông đến vặn sừng con bò và dùng những hàm răng sắc nhọn xé xác ngay
con vật rồi chia nhau mỗi thần một mảnh, ăn sống nuốt tươi Zagréos. Thần
Zeus nổi trận lôi đình, dồn mây mù, giáng sấm sét, thiêu chết ngay lũ Titan
khốn kiếp. Từ tro tàn của thi hài những Titan nảy sinh ra loài người. Còn
