thương nghiệp, nghiên cứu khoa học, sáng tạo nghệ thuật, “Không có chế độ
nô lệ thì không có quốc gia Hy Lạp, không có nghệ thuật và khoa học Hy
Lạp...”
, nói một cách khác không có chế độ nô lệ thì không có huyền thoại
như Eschyle đã diễn tả trong bi kịch Prométhée bị xiềng. Chúng ta ghi nhận
ở đây một sự mở rộng, một sự phát triển của huyền thoại.
Nhưng điều có ý nghĩa lớn hơn nữa là huyền thoại về Prométhée đã
xuất hiện như một hiện tượng huyền thoại, phủ nhận huyền thoại thần thánh,
phủ nhận thần thánh. Những yếu tố thế lực, nhân văn khẳng định sức mạnh
của con người và năng lực nhận thức và cải tạo thế giới của nó được khoác
tấm áo ngụy trang “Thần Prométhée”. Vị thần này với lý tưởng cao cả là tất
cả vì hạnh phúc của con người đã đương đầu với bạo chúa Zeus và đã chiến
thắng vẻ vang. Sau này Zeus phải hòa giải, có nghĩa là chấp nhận thất bại, có
nghĩa là những lực lượng xã hội bảo thủ, phản động ngăn cản bước tiến của
văn minh, của sự hình thành nhà nước chiếm hữu nô lệ - polis phải chấp
nhận thất bại. Chính vì lẽ đó mà K. Marx nói: “Các vị thần Hy Lạp đã bị
đánh tử thương một cách bi thảm lần thứ nhất trong vở Prométhée bị xiềng
của Eschyle (...)”
Prométhée là thần thánh phá hoại lòng tin vào thần thánh, là sức
mạnh của con người được thần thánh hóa để phủ định thần thánh. Tính biện
chứng của sự phát triển tư tưởng của nhân loại trong giai đoạn quá độ từ xã
hội công xã nguyên thủy sang xã hội chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp xưa kia phức
tạp, quanh co, uốn khúc là như thế. Chúng ta cũng sẽ thấy hiện tượng này
trong thần thoại Dionysos.
***
Chuyện về nguồn gốc của loài người và những nỗi bất hạnh của loài
người là như thế. Nhưng lại có câu chuyện kể khác hẳn đi. Có chuyện nói
con người đầu tiên của thế gian sinh ra từ Đất nhưng chẳng phải do ai nhào
nặn lên. Con người từ dưới đất chui lên. Lại có chuyện kể, con người đầu
tiên của thế gian là con của một dòng sông, đúng hơn, con của một vị thần
Sông tên là Inachos. Thần Sông Inachos lấy tiên nữ Mélia - một nàng
Nymphe - sinh ra được một người con trai đặt tên là Phoronée. Con người từ
dòng sông mà ra, dòng sông sinh ra con người, người xưa đã nghĩ như thế và
không phải là không có lý. Biết bao đời nay con người đã sống bên những
dòng sông, đã từng thế hệ này đến thế hệ khác theo dòng sông xuôi chảy mà
đi, đi mãi cho tới khi giáp mặt với biển mới thôi. Chính dòng sông đã sinh ra
con người và nuôi sống con người. Nước sông mát rượi đã làm trẻ lại những
