Những diễn viên vĩ đại của lịch sử không thể dễ dàng được kẹp
giữa hai bìa cuốn sách rồi phân loại như những mẫu vật sinh học
ép. Hành động của họ không thể được giải thích theo một thời gian
biểu chính xác như lịch tàu đến và rời ga. Dù các học giả có thể định
ra thời điểm bắt đầu và kết thúc một thời một cách đích xác, những
sự kiện lịch sử lớn, nhất là khi nổ ra đột ngột và dữ dội, thường tích
tụ từ từ, và một khi đã bắt đầu thì sẽ không bao giờ kết thúc. Tác
động của chúng còn lại rất lâu sau khi các hành động đã khuất khỏi
tầm nhìn của ta. Như nhịp rung chuông mà ta vẫn còn có thể cảm
thấy được rõ rất lâu sau khi tiếng chuông ngừng vang, Thành Cát
Tư Hãn đã rời khỏi thế giới từ lâu, nhưng ảnh hưởng của ông vẫn
vang dội tới tận thời đại của chúng ta.
Tháng Tư năm 2000, tôi lần theo con đường Thiết Mộc Chân
cùng gia đình ông có lẽ đã đi tám thế kỷ trước, khi họ chạy trốn
người Miệt Nhi Khất tới để bắt cóc Bột Nhi Thiếp. Sau khi định vị nơi
cuộc tấn công doanh trại Thiết Mộc Chân có lẽ đã diễn ra, hướng
quân Miệt Nhi Khất tiến tới, và đường họ bỏ chạy, chúng tôi lên
đường theo dấu cuộc săn đuổi từ thảo nguyên tới vùng núi. Những
cậu bé chăn gia súc địa phương tuổi cũng xấp xỉ những người
chúng tôi đang theo dấu. Tài điều khiển ngựa của chúng cũng sành
sỏi như các tổ tiên xa xưa, và chúng mặc deel của người Mông Cổ
với khăn thắt lưng bọc kín bằng lụa vàng óng ánh ngay dưới hông.
