La-tinh; còn chữ sheikh trong tiếng Ả Rập vừa có nghĩa là “thành viên của
giới trí thức cầm quyền”, vừa là “người cao tuổi”. Người cao tuổi chính là
kho lưu trữ quý báu những kiến thức quy nạp phức tạp, trong đó bao gồm
cả thông tin về các biến cố hiếm hoi. Họ có thể khiến chúng ta hoảng sợ
bằng những câu chuyện của mình - đó chính là nguyên nhân vì sao chúng ta
bị kích động quá mức khi nghĩ về một hiện tượng Thiên Nga Đen cụ thể
nào đó. Tôi cảm thấy rất hào hứng khi phát hiện điều này cũng đúng trong
thế giới động vật: một bài báo đăng trên tạp chí Science đã chỉ ra rằng
trong xã hội loài voi, những con voi cái đầu đàn sẽ đóng vai trò người dẫn
dắt khi các biến cố hiếm hoi xảy ra.
Chúng ta học hỏi từ sự lặp lại - và phải trả giá bằng những biến cố chưa
từng xảy ra trước đây. Các biến cố nào không lặp lại thường bị lãng quên
cho đến khi thực sự xảy ra, đồng thời bị đánh giá quá mức (trong một
khoảng thời gian nhất định) sau đó. Sau một hiện tượng Thiên Nga Đen
như sự kiện 11 tháng 9 năm 2001, người ta đoán rằng nó sẽ lặp lại trong khi
trên thực tế, khả năng này được nhiều người đánh giá là rất thấp. Chúng ta
thích nghĩ về các hiện tượng Thiên Nga Đen cụ thể mà mình đã biết, trong
khi trên thực tế, bản chất của tính ngẫu nhiên lại nằm ở chính sự trừu tượng
của nó. Như tôi đã trình bày trong Phần mở đầu, đó chính là định nghĩa
không đúng về một vị thần.
Nhà kinh tế học Hyman Minsky đã nhìn thấy các chu kỳ mạo hiểm trong
nền kinh tế tuân theo một khuôn mẫu sau: tính ổn định và việc thiếu vắng
các cuộc khủng hoảng sẽ làm tăng sự mạo hiểm, tính tự mãn và nhận thức
khinh suất về khả năng xảy ra khó khăn. Và rồi khi một cuộc khủng hoảng
xảy ra, người ta trở nên bàng hoàng và sợ hãi không dám đầu tư nữa. Thật
lạ lùng là cả Minsky cùng trường phái hậu Keynes của ông lẫn trường phái
đối lập - những nhà kinh tế học tự do chủ nghĩa “Áo” lại có cùng một phân
tích, ngoại trừ việc nhóm đầu tiên ủng hộ can thiệp của chính phủ nhằm
“bôi trơn” các chu kỳ đó trong khi nhóm hai lại tin rằng những người công
bộc của nhân dân không đáng tin cậy để được giao phó trọng trách giải
quyết các vấn đề như thế. Mặc dù có vẻ như đang tranh đấu với nhau nhưng
thực ra, hai trường phái tư tưởng này lại nhất trí với nhau khi coi trọng tầm
